شاه اسلام اکملاف استاد آکادمی بین المللی اسلامی ازبکستان
بدون تردید، جمهوری اسلامی ایران در رده این بازیگران سیاسی قرار داشت. تهران از ابتدای سال ۱۹۹۱ به برقراری روابط مستقیم با جمهوریهای آسیای مرکزی اتحاد شوروی سابق پرداخت که بیشتر در دیدارهایی در سطح عالی مقامات بلندپایه ازبکستان و ایران به چشم میخورد. در این دوره هیات دولتی جمهوری اسلامی ایران در راس آیتالله موسویاردبیلی، یکی از نزدیکترین یاران مرحوم آیتالله خمینی، وارد ازبکستان شد. هدف از این سفر هیات عالیرتبه ایرانی، بررسی امکان برقراری تماسهای مستقیم بین ازبکستان و ایران در زمینههای دیپلماتیک و سایر حوزههای تعاملات فیمابین بود. از آغاز دهه ۱۹۹۰، ازبکستان توسط رهبری جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک هدف ژئوپلیتیکی مهم تلقی میشد که پیوندهای چندین صد ساله فرهنگی و تاریخی طرفین، در آن نقش مهمی ایفا کرده است.
همچنین این واقعیت بود که ازبکستان بعد از استقلال، همکاری با ایران را به عنوان فرصتی مناسب برای بهحداقل رساندن آسیبهای ناشی از فروپاشی روابط تجاری و اقتصادی پایدار در داخل اتحاد جماهیر شوروی سابق تلقی میکرد. ازبکستان از همان مرحله اول شکلدهی محورهای سیاست خارجی و تعیین اولویتها در دیپلماسی عملی خود، توجه قابل ملاحظهای به توسعه روابط خود با ایران داشت که آن را بهطور کل در منطقه خاورمیانه و خلیجفارس یک کشور مقتدر و متنفذ میدانست. برقراری روابط دیپلماتیک در ۱۰ مه ۱۹۹۲، سفرهای دولتی سران دو کشور – اسلام کریم اف به ایران در نوامبر ۱۹۹۲ م. و هاشمیرفسنجانی، رییسجمهور ایران به ازبکستان در اکتبر ۱۹۹۳ م. پایه و اساس روند صعودی توسعه همکاریهای چندجانبه و تعاملات سیاسی بین طرفین را رقم زد. در ضمن، موافقتنامههای همکاری در زمینههای اقتصادی و بازرگانی، ارتباطات و مخابرات، حمل ونقل هوایی، فرهنگی و گردشگری، اعلامیه در مورد توسعه روابط در زمینههای مختلف که طی اولین سفر رییسجمهوری ازبکستان به تهران مورد توافق قرار گرفته و امضا شده بود، پایه حقوقی مناسبات را تشکیل داد و عملا مسیرهای اصلی مشارکت بین دو کشور را ترسیم کرد، بهطوری که محسن فیروزی، کارشناس ایرانی خاطرنشان کرده است: «مقیاس روابط همکاریهای دو کشور بیش از پیش افزایش یافت. در ماههای ژانویه و آگوست یعنی درطول فقط هشت ماه حجم مبادلات ایران و ازبکستان ۸۰درصد رشد یافت. در اوایل استقلال ازبکستان شرکتهای «گروه پارس» و «گروه سپند» و چند کارخانه مشترک در ازبکستان شروع به فعالیت کردند پس از سفر اسلام کریم اف، روابط همکاری بین دو کشور به سرعت توسعه یافت، تبادل کالا طی ۸ ماه آینده پس از دیدار مذکور، ۸۰درصد افزایش یافت.
سفرهای رسمی بعدی اسلام کریم اف به ایران در سالهای ۱۹۹۶ الی ۲۰۰۳، از جمله، حضور در مراسم راهاندازی راهآهن « مشهد-سرخس-تجن» در سال ۱۹۹۶، مشارکت در نشست سران سازمان همکاری اقتصادی ۲۰۰۰ م. در تهران و همچنین تشریففرمایی سید محمد خاتمی، رییسجمهور ایران در آوریل ۲۰۰۲ به ازبکستان، تا حد زیادی به گسترش روابط کمک کرد. طرفین تنوعسازی همکاری در زمینههای اقتصاد، تجارت، علم و دانش، آموزش و پرورش و پزشکی را وظیفه عمده خود میدانستند. ضمنا تهران درک میکرد که در این مرحله، چنین اولویتهای تاکتیکی، سرمایه استراتژیک وزینتری را برای ایران تامین میکند و فرصتی برای ایجاد پایگاهی محکم و باثبات برای پیشبرد بیشتر منافع خود در ازبکستان فراهم میسازد.
تجزیه و تحلیل توسعه روابط ایران و ازبکستان در دهههای ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ نشان میدهد که حوزه بازرگانی و اقتصادی حلقه عمده همکاریهای دوجانبه بود. در آن برهه زمانی ایران جزو ده شریک برتر اقتصادی خارجی ازبکستان بود. اقلام عمده صادرات ایران به ازبکستان را نفت، مصالح ساختمانی، خودروها و قطعات یدکی آنها، تجهیزات پزشکی و دارو، خشکبار و آبمیوه بود. صادرات ازبکستان به ایران عمدتا پنبه خام، محصولات نساجی، گاز و محصولات پلاستیکی بود.
در جریان سفر اسلام کریم اف به ایران در ژوئن ۲۰۰۳، دولتهای ازبکستان و ایران اسناد همکاری در زمینههای اقتصادی و بازرگانی، تعرفههای ترجیحی و قرنطینه گیاهی را امضا کردند. بین بانک ملی روابط اقتصادی خارجی ازبکستان و بانک توسعه صادرات ایران موافقتنامه اعطای وام صادراتی به ازبکستان به امضا رسید. سرویس امنیت ملی جمهوری ازبکستان و وزارت اطلاعات ایران یادداشت تفاهم همکاری امضا کردند. بین دو کشور مبادله اسناد تصویب توافقنامه استرداد مجرمین بین ایران و ازبکستان که در سال ۲۰۰۰ به امضا رسیده بود، انجام شد. طی این سفر همچنین با اشتراک حامد کرزای، رییس دولت انتقالی افغانستان، پروژه ساخت مسیرهای بینالمللی حمل و نقلی فرامنطقهای افغان مورد بحث و بررسی قرار گرفت که در عملیاتی کردن این پروژه ازبکستان، افغانستان، ایران، بانک توسعه اسلامی و بانک توسعه آسیایی مشارکت خواهند کرد. طبق سند امضا شده قرار بود این کریدور حمل و نقلی، شهر ترمز در جنوب ازبکستان را از طریق شهرهای مزارشریف و هرات افغانستان به ایران متصل کند.
در ضمن، طرف ازبکستانی بر اهمیت آن آگاه بود و میدانست که زیرساختهای حمل و نقلی ایران فرصت مناسبی برای دسترسی ازبکستان به بازارهای جدید و جهت ارتقای روابط بازرگانی و اقتصادی بین کشورهای منطقه به سطح بالاتری فراهم میسازد. در پایان مذاکرات فوقالذکر سران سه کشور توافقنامهای در مورد ایجاد کریدورهای حمل و نقلی بینالمللی را امضا کردند. در این دوره توسعه روابط، در ازبکستان بیش از ۱۲۰ شرکت مشترک با صددرصد سرمایه ایرانی مشغول به کار بودند. حوزههای حمل و نقل، انرژی، صنایع نساجی و کشاورزی جزو اولویتهای همکاری دو کشور بودند.
در عین حال، با توجه به ویژگیهای تحولات منطقهای در دیدارهای سران دو کشور موضوعات سیاسی چون تامین ثبات و امنیت در منطقه، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته در دستور کار مذاکرات بود. دو کشور آمادگی خود را برای گسترش تعاملات در زمینههای فوق را اعلام میکردند.
سیاست خارجی جدید عملگرایانه و متوازن جمهوری ازبکستان که به ابتکار و توسط شوکت میرضیایف رییسجمهور از اواخر سال ۲۰۱۶ م. ازجمله در سطح منطقه، گذارده شده است، به استقرار ازبکستان به عنوان بازیگر پیشرو در آسیای مرکزی کمک کرد. این محیط بر روحیه روابط بین کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی و خاورمیانه نیز تاثیر بسیار مثبتی گذاشت.تغییرات کیفی جدید در سیاست خارجی ازبکستان که هدف اصلی آن ایجاد کمربند امنیتی و شرایط مساعد خارجی برای پیشرفت صعودی کشور از طریق گسترش روابط تجاری، اقتصادی و سیاسی برابر و متقابلا سودمند با کشورهای خارجی بود، مورد توجه رهبران نظام ایران نیز قرار گرفت و انگیزهای برای فعالسازی روابط چندجانبه ایران و ازبکستان شد. در این راستا، دیدار شوکت میرضیایف، رییسجمهور ازبکستان با حسن روحانی رییسجمهور ایران که در سال ۲۰۱۷ در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی ویژه علم و فناوری درشهر آستانه انجام شد، نقش مثبتی در این امر ایفا کرد. این رویداد دیپلماتیک باعث شد مجموعهای از اقدامات متقابل با هدف رساندن روابط دوجانبه به سطح بالاتر و عملی، معمول شود. در این ملاقاتها معضلات منطقهای اعم از وضعیت افغانستان جایگاه مهمی داشت. بهطور مثال، سفر عبدالعزیز کامل اف، وزیر امور خارجه ازبکستان در فوریه ۲۰۱۸ به تهران و دیدارهای وی با جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران و حسن روحانی، رییسجمهور ایران این امکان را فراهم آورد تا خطوط اصلی همکاری کوتاهمدت و میانمدت دو کشور مشخص شود.
در اکتبر ۲۰۱۸م. در جریان سفر هیاتی از ازبکستان به تهران به سرپرستی عبدالعزیز کامل اف، تعدادی موافقتنامه همکاری در زمینه کشاورزی و صنایع نساجی امضا و همچنین بحث تامین نفت از ایران به ازبکستان از طریق راهآهن آغاز شد. به گفته دکتر محمد نهاوندیان، معاون اقتصادی رییسجمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۹، حجم مبادلات کالا بین دو کشور ۴۰درصد افزایش یافته است.
گفتوگوی ویدیوکنفرانسی سردار عمرزاقاف، معاون نخست وزیر و وزیر تجارت خارجی و سرمایهگذاری ازبکستان با محمد نهاوندیان، معاون اقتصادی رییسجمهور ایران که روز ۲۵ جولای سال ۲۰۲۰ م. برگزار شد، به موضوعات مبرم همکاریها برای کاهش اثرات پاندمی کرونا بر اقتصاد دو کشور و همچنین همکاری بازرگانی و اقتصادی، سرمایهگذاری، مالی، فنی، حمل و نقل و لجستیکی ایران و ازبکستان اختصاص یافت. در این گفتوگو، روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه نیز مورد بررسی قرار گرفت، به تعدادی پیشنیاز برای افزایش حجم مبادلات تجاری دوجانبه اشاره شد و همچنین نزدیکی جغرافیایی دو کشور و در دسترس بودن زیرساختهای حمل و نقلی توسعه یافته برای گسترش روابط موثر خوانده شد.
لازم به ذکر است که در دیدارهای نمایندگان تامالاختیار ازبکستان و ایران، مسائل مربوط به حل و فصل مناقشه افغانستان نیز در دستور کار قرار گرفت. مثلا در جریان گفتوگوهای حسین امیرعبداللهیان و عبدالعزیز کامل اف، وزرای امور خارجه دو کشور در ماه اکتبر سال ۲۰۲۱ م. در تهران تحولات اخیر افغانستان، روابط اقتصادی میان تهران و تاشکند در زمینههای حمل و نقل ترانزیتی، نیرو و تعامل برای عضویب دایمی ج.ا.ایران در سازمان همکاری شانگهای مورد بحث و بررسی قرار گرفت. معلوم است که مشارکت طرفین در بازسازی افغانستان در دوران پس از شکست طالبان (سال ۲۰۰۱ م.) مواضع ایران و ازبکستان را نزدیکتر کرد و این دو کشور شروع به اجرای پروژههای مشترک در خاک افغانستان کردند.
نتایج همکاری مشترک انگیخته شده در سالهای گذشته میان ج.ا.ایران و ازبکستان طی ملاقاتهای بعدی سران کشورها و سایر مسوولان دو کشور تداوم منطقی پیدا کرد. دیدار و گفتوگوی شوکت میرضیایف، رییسجمهوری ازبکستان و ابراهیم رییسی، رییسجمهوری اسلامی ایران در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در تاریخ ۱۸ سپتامبر سال ۲۰۲۱ در شهر دوشنبه در توسعه مناسبات جایگاه قابل ملاحظهای داشت.
در این دیدار رییسجمهور جدید ایران بر لزوم فعالسازی کمیسیون مشترک همکاری تاکید کرد. وی همچنین خاطرنشان ساخت که حضور نمایندگان بخش خصوصی انگیزه جدیدی برای گسترش همکاریهای دوجانبه خواهد بود. شوکت میرضیایف به نوبه خود خاطرنشان ساخت که حوزه روابط سیاسی دوجانبه ایران و ازبکستان از سطح بالایی از حسن تفاهم ایران و ازبکستان برخوردار است. هر دو کشور با داشتن تقارب تاریخی و تمدنی میتوانند نقش نمایندگان نهادهای ذیربط را در گسترش روابط اقتصادی و فرهنگی بهطور قابل ملاحظهای ارتقا دهند.
رییسجمهور جدید ایران در جریان آن بر تشدید فعالیتهای کمیسیون مشترک بین دولتی تاکید و همچنین اشاره کرد که مشارکت نمایندگان بخش خصوصی انگیزه لازم را برای همکاریهای دوجانبه خواهد بخشید. شوکت میرضیایف به نوبه خود خاطرنشان کرد که حوزه روابط سیاسی دوجانبه ایران و ازبکستان از حسن تفاهم بالایی برخوردار است. دو کشور با داشتن ظرفیتها و اشتراکات تاریخی و تمدنی میتوانند نقش نهادهای ذیربط را در توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی بهطور قابل ملاحظهای ارتقا دهند.
طی دیدار، روسای کمیسیون مشترک بین دولتی همکاریهای بازرگانی، اقتصادی، علمی و فنی ازبکستان و ایران- سردار عمرزاق اف، معاون نخستوزیر و وزیر سرمایهگذاری و تجارت خارجی جمهوری ازبکستان و سیدرضا فاطمیامین، وزیر صنعت، معادن و تجارت جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۱ فوریه سال ۲۰۲۲ م. موضوعات نهایی کردن و امضای موافقتنامه در مورد تعرفههای ترجیحی بین ازبکستان و ایران مورد بررسی قرار گرفت. همچنین تصمیمات قابل قبول طرفین تهیه و تدوین شد. طرفین درخصوص پیگیری و تسریع امضای سند یادداشت تفاهم همکاری درخصوص تبادل الکترونیکی اطلاعات گمرکی کالاها و تردد وسایل نقلیه حامل کالا در مرزهای گمرکی دو کشور موافقت کردند.
تاشکند و تهران به مسائل امنیتی توجه مناسبی مبذول میکنند. بهطور مثال، طی سفر رسمی دریابان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به ازبکستان در ماه مارس سال جاری اولین نشست کمیسیون امنیتی مشترک دو کشور برگزار شد. طرفین به ویژه بر لزوم ایجاد یک ساز و کار مشورتی دایمی بین دفاتر شوراهای امنیت ازبکستان و ایران برای هماهنگی تعامل سازمانهای ذیصلاح دو کشور و اتخاذ تصمیمات مشترک بهموقع در مورد موضوعات مبرم امنیت منطقهای و توسعه پایدار، همچنین دستور کار روابط دوجانبه تاکید کردند. در پروتکل اولین نشست کمیسیون امنیتی مشترک ازبکستان و ایران که در پایان سفر مهمان ایرانی به امضا رسیده، اقدامات و تدابیر دقیقی برای تعمیق و گسترش بیشتر همکاریهای دو کشور در زمینه امنیتی پیشبینی شده است.
تحلیل مختصر وضعیت و چشمانداز روابط ایران و ازبکستان در چارچوب تغییرات ژئوپلیتیک معاصر پیرامون آسیای مرکزی، ازجمله واقعیتهای کنونی در افغانستان، همچنین با توجه به اینکه هر دو کشور توان و پتانسیل کافی برای تاثیرگذاری بر پروسههای سیاسی در این منطقه دارند، به نظر میرسد مصلحتآمیز است که ازبکستان و ایران همکاری موثر همهجانبه برقرار کرده و از آن حمایت کنند.
تاشکند و تهران در سایه تجربه چندین ساله همکاری در زمینههای سیاسی، اقتصادی، بازرگانی و همچنین در حوزه امنیتی در سیاستگذاری منطقهای جهات زیاد مشترک و مشابهی دارند.
تمرکز جمهوری ازبکستان و جمهوری اسلامی ایران بر حل مشکلاتی که نه تنها در دستور کار روابط دوجانبه قرار دارد، بلکه موضوعات مهم منطقهای را نیز در بر میگیرد و همچنین اراده قوی سیاسی مقامات عالیرتبه دو کشور پایهای محکمی برای ارتقای روابط فیمابین به سطح کیفی بالاتری ایجاد خواهد کرد. در این امر تمایل طرفین به گفتوگوی سازنده روی مسائل حساس و جستوجوی راهکارهای مصالحهآمیز و معقولانه در حل معضلات موجود موثر خواهد بود. نهایتا، به هدف مشترک تضمین امنیت و ثبات در منطقه آسیای مرکزی و خاورمیانه خدمت خواهد کرد. انتظار است با پذیرش ایران به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای در شهریور ماه سال جاری طی اجلاس سران سازمان مذکور در سمرقند، شرایط لازم برای همکاریهای مفیدتر و متنوعتر تهران و تاشکند روی طیفهای مهمتر سیاست منطقهای فراهم آید.
در عین حال نباید نادیده گرفت که در شرایط حفظ روابط تنشآمیز میان ج.ا.ایران و ا.م.امریکا و شاخص اصلی این معضل یعنی اعمال سیاست تحریمی واشنگتن و نگرش انتقادی این کشور به برنامه هستهای تهران، امریکا میتواند بر تلاشهای ایران برای حفظ روابط فعال و مثبت با ازبکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی تاثیر منفی بگذارد.
تاشکند و تهران حین برنامهریزی اقدامات بعدی مناسبات دوجانبه، باید ویژگیهای رقابت کشورهایی چون روسیه، ایالات متحده، چین و ترکیه در این منطقه را در نظر بگیرند. این شرایط ایران و ازبکستان را تشویق میکند تا با انعطافپذیری و محتاطانهتر با تکیه در درجه اول بر پتانسیل سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک خود و همچنین با درنظر گرفتن توازن قوا و منافع بازیگران مختلف در منطقه عمل کنند.
در شرایط حفظ روابط تنشآمیز میان ج.ا.ایران و ا.م.امریکا و شاخص اصلی این معضل یعنی اعمال سیاست تحریمی واشنگتن و نگرش انتقادی این کشور به برنامه هستهای تهران، امریکا میتواند بر تلاشهای ایران برای حفظ روابط فعال و مثبت با ازبکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی تاثیر منفی بگذارد.