#اختصاصی
به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس
برخلاف حوزه‌های اقتصادی، مالی و تجاری که چین در پنج کشور آسیای مرکزی جای روسیه را گرفته است، پکن تمایلی به ایفای نقش مشابه در دفاع و امنیت ندارد. استراتژی چین، که مشخصه آن «سواری رایگان» به هزینه روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) است، به طور قابل توجهی بر موضع منفعلانه و محافظه کارانه سازمان همکاری شانگهای (SCO) تأثیر گذاشته است. در واقع، این جنبه از «قدرت نرم» چین در کاهش تشدید احساسات ضد چینی و «سینوفوبیا» در منطقه مؤثر بوده است. چین با اتخاذ رویکرد سواری آزاد و خودداری از مداخله مستقیم در ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی، توانسته است بر روابط اقتصادی، تجاری و ترانزیتی، به ویژه طرح کمربند و جاده تمرکز کند. این استراتژی توانایی چین را برای مقابله با رقابت و تهدیدات استراتژیک در سایر مناطق، به ویژه آسیا-اقیانوسیه و شبه قاره هند تسهیل کرده است.
پیشینه:
چین علیرغم مواجهه با چالش‌ها و تهدیدهای مهم، در سه دهه گذشته از مشارکت مستقل و مستقیم در ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی خودداری کرده است. برخلاف بخش‌های اقتصادی، مالی و تجاری که چین در پنج کشور آسیای مرکزی جای روسیه را گرفته است، پکن تمایلی به ایفای نقش مشابه در دفاع و امنیت ندارد. استراتژی چین در این زمینه استفاده از تلاش‌های روسیه، کشورهای آسیای مرکزی و سازمان‌های منطقه‌ای به هزینه آنها است.
چین تهدیدات مرزی خود در منطقه را از طریق تشکیل گروه شانگهای پنج در سال ۱۹۹۶ برطرف کرد. تأسیس بعدی سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ چین را قادر ساخت تا همکاری مشترک و منطقه‌ای را برای مقابله با تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی طلبی (سه شر تعریف شده توسط سازمان همکاری شانگهای) تقویت کند و همچنین به انجام تمرینات نظامی مشترک در آسیای مرکزی بپردازد.
در این زمینه، چین از مداخله در جنگ داخلی تاجیکستان اجتناب کرد، که در نهایت در سال ۱۹۹۷ با تلاش‌های میانجی‌گری روسیه و ایران حل شد. چین همچنین از مداخله در انقلاب لاله‌های قرقیزستان در مارس ۲۰۰۵، بحران اندیجان در ازبکستان در می۲۰۰۵، انقلاب دوم قرقیزستان در آوریل ۲۰۱۰، اختلافات مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان، بحران سیاسی و اعتراضات قرقیزستان در اکتبر ۲۰۲۰، و اعتراضات گسترده در قزاقستان در ژانویه ۲۰۲۲ خودداری کرد.
در تمام موارد ذکر شده، چین پاسخ خود را به محکومیت کلامی محدود کرد. بحران‌ها و درگیری‌ها با مداخله روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی مدیریت و مهار شد. این الگوی رفتاری بر ترجیح استراتژیک چین برای عدم مداخله و اتکا به سازمان‌های منطقه‌ای در مدیریت مسائل امنیتی در آسیای مرکزی تأکید می‌کند.
سازمان همکاری شانگهای که در آن چین نقش محوری و نفوذ قابل توجهی دارد، همچنین به سیاست عدم مداخله در بحران‌ها و درگیری‌های نظامی و امنیتی آسیای مرکزی پایبند است. اگرچه ساختار منطقه‌ای ضد تروریسم سازمان همکاری شانگهای در تاشکند، ازبکستان واقع شده است، هیچ سابقه مداخله یا استقرار نیرو وجود نداشته است.
اعتراضات قزاقستان در ژانویه ۲۰۲۲ این رویکرد را نشان می‌دهد. در طول این بحران گسترده، هم چین و هم سازمان همکاری شانگهای غایب بودند. قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، در ۵ ژانویه ۲۰۲۲ از سازمان پیمان امنیت جمعی درخواست کمک نظامی کرد تا به قزاقستان برای غلبه بر این تهدید کمک کند. سخنگوی وزارت خارجه چین در ۷ ژانویه ۲۰۲۲ اعلام کرد که “چین و سایر اعضای سازمان همکاری شانگهای … مایلند نقش مثبتی در تثبیت وضعیت ایفا کنند” و بر تعهد سازمان همکاری شانگهای به ثبات، البته بدون مداخله مستقیم نظامی تاکید کرد.
در چارچوب همکاری‌های دفاعی و نظامی بین چین و تاجیکستان، چین بودجه ساخت یک پاسگاه تاجیکستان و نه یک پایگاه نظامی را تامین کرده است. مهم این است که این پاسگاه نه توسط نیروهای ارتش یا پلیس نظامی چین، بلکه توسط پلیس تاجیکستان اداره خواهد شد. این در تضاد با حضور نیروهای نظامی روسیه است که به مدت سه دهه در پایگاه ۲۰۱ در تاجیکستان مستقر بوده‌اند.
این مورد بیشتر نشان دهنده ترجیح استراتژیک چین برای عدم مداخله در ترتیبات نظامی و امنیتی آسیای مرکزی است. این رویکرد چین در تعامل غیرمستقیم، با تمرکز بر پشتیبانی زیرساختی به جای دخالت مستقیم نظامی، تاکید می‌کند. این استراتژی با سیاست گسترده‌تر چین برای حفظ ثبات منطقه‌ای از طریق ابزارهای غیرنظامی هماهنگ است.
پیامدها: مهم ترین پیامدهای این رویکرد محافظه‌کارانه و استراتژی چین برای «سواری رایگان»، ظهور دو روند متمایز در ترتیبات اقتصادی و امنیتی آسیای مرکزی است. یعنی موقعیت مسلط چین در روابط اقتصادی و تجاری منطقه از یک‌سو و برتری روسیه در روابط امنیتی و دفاعی آسیای مرکزی از سوی دیگر.
ظاهرا یک توافق نامه نانوشته بین روسیه و چین در این زمینه ایجاد شده است که حاکی از تقسیم مسئولیت‌ها بین پکن و مسکو است. با حداقل هزینه‌های نظامی و امنیتی در آسیای مرکزی، چین از مزایای اقتصادی، تجاری و ترانزیتی در منطقه بهره می‌برد. پکن از طریق یک رویکرد استراتژیک و حساب شده هزینه تامین امنیت و حل چالش‌ها و درگیری‌ها در آسیای مرکزی را به روسیه تفویض یا تحمیل کرده است.
این شرایط «قدرت نرم» چین را در مقابل «قدرت سخت» روسیه در آسیای مرکزی برجسته می‌کند. از همه مهمتر، احساسات ضد چینی یا “سینوفوبیا” در آسیای مرکزی، به ویژه در قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در حال افزایش است. این احساسات بر پیچیدگی پویایی‌های منطقه‌ای و توازن ظریف قدرت در آسیای مرکزی تأکید می‌کند.
بدون شک مداخله مستقیم نظامی و امنیتی چین در بحران‌های داخلی آسیای مرکزی، از جمله بحران سیاسی و اعتراضات قرقیزستان در اکتبر ۲۰۲۰ و تظاهرات ژانویه ۲۰۲۲ در قزاقستان، احساسات ضد چینی را در منطقه تقویت می‌کرد. این امر به ویژه در میان طبقه متوسط کشورهای آسیای مرکزی که اغلب مخالف یا منتقد دولت‌های استبدادی هستند، صادق است.
از طریق توسعه مدارس کنفوسیوس و رسانه‌های چینی در آسیای مرکزی، پکن در تلاش برای «تصویرسازی» و «برندسازی» برای نشان دادن چین به عنوان کشوری غیر مداخله‌گر و غیر هژمونیک بوده است. به این ترتیب، چین ترجیح می‌دهد از مداخله مستقیم نظامی و امنیتی در بحران‌ها و درگیری‌های این منطقه برای جلوگیری از مخدوش شدن این چهره و تشدید بیشتر احساسات ضد چینی در آسیای مرکزی خودداری کند.
سیاست چین نیز به طور قابل توجهی بر رویکرد منفعلانه و محافظه‌کارانه سازمان همکاری شانگهای تأثیر گذاشته است. بر خلاف سازمان پیمان امنیت جمعی، پیمان ورشو و ناتو که در مناقشات و بحران‌های منطقه‌ای و بین‌المللی حتی در خارج از اروپا و آمریکای شمالی فعال بوده‌اند، سازمان همکاری شانگهای در این زمینه به ویژه در آسیای مرکزی و افغانستان و همچنین جنگ در گرجستان، اوکراین و سوریه مداخله نداشته است.
در طول هر سه جنگی که توسط فدراسیون روسیه، یکی از بنیانگذاران و اعضای اصلی سازمان همکاری شانگهای انجام شد، رویکرد سازمان با انفعال یا سکوت مشخص شد.
نتیجه‌گیری: استراتژی چین برای عدم مداخله و سواری رایگان در ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی به وضوح با رفتار پکن در سایر مناطق در امتداد مرزهایش متفاوت است. در شبه جزیره کره، آسیا و اقیانوسیه، تایوان و شبه قاره هند، چین خود را در رقابت و تنش با قدرت‌های رقیب، به ویژه ایالات متحده و هند می‌بیند. با این حال، در آسیای مرکزی، چین یک متحد نزدیک – روسیه – دارد و می‌تواند مسئولیت‌های امنیتی و دفاعی را به مسکو محول کند. چین و روسیه مواضع مشابهی در مورد تهدیدات افراط‌گرایی مذهبی، تروریسم، جدایی طلبی و گسترش نفوذ ناتو و ایالات متحده در آسیای مرکزی اتخاذ می‌کنند. در نتیجه، چین در انتقال مسئولیت رسیدگی به این تهدیدها و چالش‌ها به روسیه مطمئن است.
این رویکرد به چین اجازه داد تا بر روابط اقتصادی، تجاری و ترانزیتی، به ویژه ابتکار کمربند و جاده تمرکز کند، در حالی که تصویر چین را به عنوان یک کشور سرکوبگر در میان مردم آسیای مرکزی در جریان بحران‌ها و درگیری‌های سیاسی، در بحبوحه تشدید احساسات ضد چینی و سینوفوبیا بهبود بخشید. در عوض، چین تمرکز خود را بر رقابت و رویارویی با تهدیدات استراتژیک در سایر مناطق قرار داده است.
این مطلب برای نخستین بار در منبع زیر به زبان انگلیسی منتشر شده است:
