#اختصاصی
به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس
آذربایجان موضع محافظه‌کارانه‌تری در قبال جنگ غزه اتخاذ کرده است، از یک سو روابط با اسرائیل را حفظ کرده و از سوی دیگر از اعلام حماس به عنوان سازمان تروریستی خودداری می‌کند.
موضع باکو نشان دهنده گسست از واکنش‌های ترکیه، پاکستان و بسیاری از کشورهای دیگر در منطقه است.
از آنجایی که اسرائیل تامین کننده اصلی سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته آذربایجان است، باکو امیدوار است همکاری اقتصادی و به ویژه نظامی با تل آویو را برای تحکیم موقعیت خود در قفقاز جنوبی حفظ کند.
در ۲ ژوئن، اعضای گروه “هزار جوان برای فلسطین” به ساختمان‌های اداری شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان (SOCAR) در استانبول حمله کردند و رنگ قرمز را روی ورودی مقر پرتاب کردند. آنها از سوکار خواستند فروش نفت به اسرائیل از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیحون را متوقف کند. این گروه خواستار قطع تمامی روابط با اسرائیل به دلیل خصومت‌هایش در غزه پس از حمله حماس در ۷ اکتبر شده است. جنگ خونین بین اسرائیل و حماس، باکو را به عنوان یک کشور مسلمان با اکثریت شیعه و با روابط استراتژیک با تل‌آویو در موقعیت دشواری قرار داده است. تنها شش ماه قبل از حمله، آذربایجان سفارت خود را در تل‌آویو در ۲۹ مارس ۲۰۲۳ افتتاح کرده بود. علاوه بر این، باکو یک دفتر نمایندگی در رام الله، مقر قدرت تشکیلات خودگردان فلسطین، افتتاح کرد. باکو این اقدامات را در زمانی انجام داد که دو شریک نزدیکش، ترکیه و اسرائیل، پس از سال‌ها تنش، عادی سازی روابط را آغاز کرده بودند. حمله حماس و نبردهای بعدی این تعادل را تغییر داد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، اسرائیل را یک «دولت تروریستی» توصیف کرد که مرتکب جنایات جنگی می‌شود و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل را به‌عنوان یک «ظالم» محکوم کرد که تفاوتی با آدولف هیتلر ندارد. در این زمینه، باکو در تلاش برای ایجاد تعادل بین حفظ روابط با جهان اسلام و ادامه همکاری با اسرائیل از ۷ اکتبر با چالش‌های متعددی مواجه شده است.
باکو موضع محافظه‌کارانه‌تری در قبال جنگ غزه اتخاذ کرده است. از یک سو، بر خلاف اکثر کشورهای اسلامی، آذربایجان از محکومیت اسرائیل خودداری کرده است. از سوی دیگر، برخلاف اکثر کشورهای غربی، باکو از اعلام حماس به عنوان یک سازمان تروریستی اجتناب کرده است، هرچند که حمله ۷ اکتبر را محکوم کرده است. در همین راستا، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در نشست فوق العاده سازمان همکاری اسلامی (OIC) که در ۱۲ نوامبر ۲۰۲۳ در ریاض برگزار شد، شرکت نکرد. در اجلاس سران سازمان کشورهای ترک در قزاقستان در ۳ نوامبر، رئیس جمهور آذربایجان از محکوم کردن هر یک از طرفین اجتناب کرد و صرفاً “نگرانی عمومی در مورد مناقشه جاری” را ابراز کرد.
باکو اما به دنبال حفظ موقعیت خود در جهان اسلام است. آذربایجان به مدت سه دهه به طور مستمر به دنبال حمایت کشورهای عربی و اسلامی در مناقشه قره باغ بود. آذربایجان برای جلب حمایت، با پاکستان شریک شد و وضعیت دو منطقه قره باغ و کشمیر را در سازمان همکاری اسلامی به عنوان اشغال شده توسط دو کشور غیر مسلمان هند و ارمنستان معرفی کرد.
اگرچه آذربایجان قره باغ را پس گرفته است، اما باکو همچنان نیاز به تثبیت موقعیت جدید خود در قفقاز جنوبی و حفظ روابط با جهان اسلام دارد. به طور نمادین در سال ۲۰۰۹ باکو و در سال ۲۰۱۸ منطقه نخجوان آذربایجان به عنوان پایتخت‌های فرهنگی جهان اسلام اعلام شد. در دوازدهمین کنفرانس وزرای فرهنگ جهان اسلام، شوشی به عنوان پایتخت فرهنگی سال ۲۰۲۴ معرفی شد. آذربایجان آشکارا نمی‌خواهد با حمایت علنی از اسرائیل به عنوان شریک استراتژیک خود، وجهه خود را در جهان اسلام و عرب از بین ببرد، اگرچه باکو امیدوار است برخی از روابط خود را با تل آویو حفظ کند.
در مورد حماس، باکو فراموش نمی‌کند که این گروه پیروزی آذربایجان را در جنگ دوم قره باغ تبریک گفت. در نوامبر ۲۰۲۰، سامی ابوزهری، سخنگوی حماس، گفت: «ما به آذربایجان به خاطر پیروزی در نبردها و بازپس‌گیری اراضی اشغالی تبریک می‌گوییم». باکو با این وجود هرگونه ارتباط مستقیم با حماس را رد کرده است. ترکیه تاکید می‌کند که حماس یک حزب سیاسی است نه یک سازمان تروریستی و از جمله کشورهایی است که روابط نزدیکی با این گروه دارد. این یک گسست مهم بین آنکارا و باکو است. در حالی که مختار ممدوف، سفیر آذربایجان در تل آویو، حملات حماس در ۷ اکتبر را به شدت محکوم کرد، باکو از اعلام حماس به عنوان یک سازمان تروریستی اجتناب کرد.
تفاوت مهم دیگر عدم اعتراض مردمی علیه اسرائیل در آذربایجان است. در ماه‌های اخیر، ترکیه، سایر کشورهای اسلامی و عربی، و همچنین دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی، شاهد اعتراضات نسبتاً گسترده‌ای علیه اسرائیل و حمایت از حماس بوده‌اند. چنین اعتراضات مردمی در آذربایجان مشاهده نشده است. جریان‌های اسلامی در آذربایجان احتمالاً همدردی شدیدی با فلسطین دارند، اما تلاش‌های باکو برای حفظ روابط استراتژیک با تل‌آویو مانع از اعتراض آشکار این عناصر علیه اسرائیل شده است. باکو نگران است که جنگ در غزه احساسات اسلامی رادیکال‌تری را برانگیزد و ساختار سیاسی سکولار آذربایجان را تهدید کند.
در مجموع، باکو امیدوار است روابط اقتصادی و نظامی نزدیک خود را با اسرائیل حفظ کند. در حال حاضر، آذربایجان تقریباً ۴۰ درصد نفت اسرائیل را تامین می‌کند و تل آویو تامین کننده اصلی تسلیحات باکو است، از هواپیماهای بدون سرنشین با فناوری پیشرفته تا موشک‌های بالستیک. این موضع گسست دیگری را با کشورهای اسلامی و عربی نشان می‌دهد. پس از ۷ اکتبر، آذربایجان به همراه ترکیه، مصر، بحرین، امارات متحده عربی و اردن تحت فشار شدیدی برای کاهش یا توقف همکاری اقتصادی و تجاری با اسرائیل قرار گرفتند. آنکارا اعلام کرد که صادرات به اسرائیل را برای مدت زمان جنگ متوقف خواهد کرد و دلیل آن را “بدتر شدن تراژدی انسانی” در سرزمین‌های فلسطینی اعلام کرد. در پاسخ، بزالل اسموتریچ، وزیر دارایی اسرائیل، گفت که اسرائیل قرارداد تجارت آزاد خود با ترکیه را لغو خواهد کرد و تعرفه ۱۰۰ درصدی بر واردات ترکیه اعمال خواهد کرد. این تنش‌ها شکاف دیگری را بین دو شریک نزدیک آذربایجان نشان می‌دهد، زیرا باکو امیدوار است بین هر دو شریک تعادل برقرار کند.
آذربایجان اخیراً بیشتر در مورد جنگ غزه صحبت کرده است. علی اف در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر در قاهره در ۸ ژوئن تاکید کرد: «نگرش آذربایجان روشن است. باید یک کشور مستقل فلسطینی ایجاد شود و بیت المقدس شرقی پایتخت آن باشد. فاجعه غزه باید هر چه زودتر پایان یابد، جنگ باید متوقف شود و همه مشکلات باید از طریق مذاکره حل شود.». سخنان علی اف بر تلاش‌های مستمر باکو برای ایجاد توازن در روابط با اسرائیل و موقعیت آن در جهان اسلام و عرب تاکید دارد.
حمله ۷ اکتبر حماس و جنگ متعاقب آن، آذربایجان را در شرایط سخت و متناقضی قرار داده است. از یک سو، باکو امیدوار است روابط راهبردی خود را با اسرائیل حفظ کند. از سوی دیگر، نمی‌خواهد روابط با ترکیه و پاکستان را مختل کند و امیدوار است اعتبار خود را در جهان اسلام و عرب حفظ کند. باکو همچنین در مورد رویارویی فزاینده ایران و اسرائیل بسیار محتاط است. تهران همواره به همکاری نظامی، اطلاعاتی و امنیتی بین باکو و تل آویو با بدگمانی نگاه کرده است. در شرایط کنونی، حفظ روابط استراتژیک با اسرائیل و در عین حال تقویت روابط همسایگی با ایران به چالش مهم دیگری برای باکو پس از ۷ اکتبر تبدیل شده است. با وجود این چالش‌ها، روابط بین آذربایجان و اسرائیل همچنان رو به توسعه است و آیزاک هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل گفت که در بیست و نهمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد که ماه نوامبر در باکو برگزار می‌شود، شرکت خواهد کرد.
این گزارش برای نخستین بار به زبان انگلیسی در منبع زیر منتشر شده است:
