تحولات ژئوپلتیکی منطقه قفقاز در روزهای اخیر سبب بروز برخی اختلافات میان تهران و باکو شده است. اظهارات نماینده مجلس جمهوری آذربایجان و انتقاد الهام علی اف رئیس جمهوری این کشور از رزمایش ایران و همچنین دستگیری رانندگان کامیون ایران توسط باکو به مشکلات دامن زده است. در همین حال کارشناسان نسبت به از بین رفتن مرز مشترک میان ایران و ارمنستان با توجه به مناطق مناقشه برانگیز سیونیک و کریدور زنگه زور نیز هشدار می دهند که می تواند ایران را به طور کلی از معادلات منطقه قفقاز حذف کند. در این راستا با محسن پاک آیین سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران در باکو گفتگویی داشته و تحولات را مورد بررسی قرار داده است.
پاک آیین در ابتدا در تشریح روند این تحولات گفت: همانطور که می دانید در سال گذشته میلادی یعنی ۲۷ سپتامبر تا ۹ نوامبر جنگی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان موسوم به نبرد ۴۴ روزه رخ داد. در نتیجه این جنگ توافقی در مسکو منعقد شد که طبق آن هفت شهر متعلق به جمهوری آذربایجان که در اشغال ارمنستان بود آزاد شد و خان کندی که مرکز قره باغ محسوب می شود لاینحل باقی ماند. در همین راستا نیروهای روسی به منظور جلوگیری از جنگی دیگر و حل و فصل مساله قره باغ بین کشورهای فیمابین در منطقه مستقر شدند. در پی آزادسازی مناطق هفت گانه، بخشی از جاده مرزی ایران به سمت ایروان نیز آزاد شد و به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان ملحق شد. در دوره اشغال این مناطق توسط ارمنستان رانندگان ایرانی از مرز مغری تردد کرده و از آنجا با طی حدود ۸۰ کیلومتر به شهری به نام کاپان وارد می رسیدند. از کاپان نیز با طی کردن ۶۸ کیلومتر به شهر گوریس می رسیدند و سپس از این شهر به سمت ایروان حرکت می کردند. از ۶۸ کیلومتر مسافت بین کاپان تا گوریس، ۲۱ کیلومتر آن امروز در تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان قرار گرفته است و رانندگان برای اینکه به ایروان دسترسی پیدا کنند باید از این ۲۱ کیلومتر نیز که در خاک جمهوری آذربایجان است عبور کنند. از همین رو مقامات جمهوری آذربایجان نیز خود را محق می دانند از این رانندگان عوارض دریافت کنند. با بررسی بارنامه اگر مقصد کامیون های باری به سمت قره باغ باشد دولت جمهوری آذربایجان از ورود آنها جلوگیری می کند. در همین حال شاهد بودیم که دو راننده ایرانی نیز با مقررات سخت گیرانه باکو دستگیر شدند، در حالیکه آنها اطلاعی از تغییرات سیاسی در منطقه نداشتند.
سفیر اسبق کشورمان درباره اقدام جمهوری آذربایجان در دستگیری رانندگان ایرانی گفت:همچنین شاهد بودیم که الهام علی اف رئیس جمهوری جمهوری آذربایجان به این مساله اعتراض کردند که چرا کامیون های ایرانی به سمت قره باغ حرکت کردند. نکته اول اینکه بخش حمل و نقل شامل کامیون و تریلی به بخش خصوصی مربوط می شود و دولت معمولا دخالتی در اوضاع بخش خصوصی ندارد. ضمن اینکه این رانندگان کامیون نیز به طور سنتی حدود ۲۰ سال از مناطق رفت و آمد داشتند. با این حال پس از اطلاع جمهوری اسلامی ایران از این ماجرا به اتحادیه رانندگان اعلام کرد که از این مسیر عبور نکنند و یا در صورت عبور عوارض مربوطه را پرداخت کنند و همچنین از سفر به قره باغ نیز خودداری کنند. اگر فرض را بر این مساله بگذاریم که کامیون ها قوانین را نقض کرده اند این موضوع ارتباطی به دولت ایران ندارد و نباید مورد انتقاد قرار بگیرد. جمهوری اسلامی ایران همواره از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان دفاع کرده و در طول جنگ ۴۴ روزه نیز، مقامات ارشد ایران به ویژه رهبر معظم انقلاب از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کردند. موضع قاطعانه ایران بر این بود که تمام شهرهای اشغال شده جمهوری آذربایجان باید آزاد شوند.
پاک آیین افزود: برای سالهای طولانی شاهد هستیم که بازار ارمنستان در اختیار کالاهای ترکیه قرار دارد. این در حالی است که ترکیه با ارمنستان رابطه ای ندارد. هر زمان که جمهوری آذربایجان نیز به این مساله اعتراض می کند ترکیه پای بخش خصوصی و عدم کنترل بر آن را به میان می آورد. از همین رو می بینیم که ترکیه هیچگاه بابت بی احترامی به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان مورد انتقاد قرار نگرفته است.
این کارشناس در مورد انتقادها نسبت به رزمایش اخیر ایران نیز گفت: مورد دیگری که الهام علی اف مطرح کرد بحث رزمایش جمهوری اسلامی ایران در کنار رود ارس بود. این حق طبیعی جمهوری اسلامی ایران و هر کشوری است که در هر زمانی که تشخیص بدهد رزمایش به منظور آمادگی نیروهای مسلح و رزمی برگزار شود. همانگونه که جمهوری آذربایجان نیز بارها رزمایش برگزار کرده است. حتی اخیرا به همراه ترکیه و پاکستان نیز در نخجوان در کنار مرزهای ایران رزمایش برگزار کرد که ایران نیز در این راستا اعتراضی نکرد چرا که برگزاری چنین رزمایشی را حق طبیعی جمهوری آذربایجان تلقی کرد.اما پرسش اصلی در خصوص حساسیت ها و برگزاری نسبت به این رزمایش است. ایران احساس کرد که جمهوری آذربایجان به همراه ترکیه و رژیم صهیونیستی به دنبال تغییر ژئوپلتیک منطقه است؛ با عبارت ساده تر اینکه درصدد تغییر مرزهای منطقه هستند. ایران هیچگاه تغییر مرزهای جغرافیایی را نمی پذیرد. طراحی به این شکل بوده که با تحریک ترکیه که سالها اختلاف نظر جدی با ارمنستان دارد به همراه جمهوری آذربایجان و با حمایت پنهان رژیم صهیونیستی منطقه نوردوز در استان سیونیک ارمنستان با قوای نظامی اشغال شود تا راه ترکیه از این مسیر به عمق باکو و دریای خزر باز شود و در آن سو نیز راه جمهوری آذربایجان نیز به نخجوان باز شود و نیازی به عبور از خاک ایران نداشته باشد. در صورت این اقدام به طور طبیعی مرز ایران با ارمنستان نیز بسته و ارتباط تهران با ایروان نیز به طور کل قطع می شد. مساله ای که ایران نمی تواند به راحتی آن را بپذیرد؛ چرا که این اتفاق آسیب ها و خطرات و تهدیدهای امنیتی جدی را متوجه منطقه و به خصوص ایران می کرد که با دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان دارای مرز است. از طرفی پای قدرت های فرامنطقه ای مانند آمریکا و همچنین رژیم صهیونیستی را به منطقه باز می کرد که یک خطر امنیتی برای ایران محسوب می شد. خط قرمزی که ایران هرگز آن را نمی پذیرد.
وی در پایان در خصوص مواضع ایران در قبال جمهوری آذربایجان گفت: به طور اصولی ایران مخالف اشغال سرزمین ها است و به همین دلیل با اشغال قره باغ و هفت شهر دیگر توسط ارمنستان به نفع جمهوری آذربایجان رأی داد و دو دهه با اشغال این مناطق مخالفت کرد. امروز نیز با اشغال بخش هایی از ارمنستان به بهانه اتصال ترکیه به باکو قطعا مخالفت می کند. رزمایش عظیم اخیر که یک اقدام بجا و درست بود به عنوان یک اقدام بازدارنده موجب تقویت امنیت منطقه خواهد شد. به گونه ای که هیچ تهدیدی نیز علیه کشورهای منطقه محسوب نخواهد شد. ایران به دنبال آن است تا تمام راه های فعلی باز باشد: یعنی هم مسیر ایران به نخجوان، هم مسیر ایران به ارمنستان و جمهوری آذربایجان و بالعکس مسیر این مناطق به داخل ایران، به عنوان کشور و پلی به سمت آسیا و اروپا و آفریقا و همچنین یک پل برای دسترسی به کشورهای قفقاز، خلیج فارس، دریای عمان و آبهای آزاد. امیدوار هستیم که این مسائل هر چه سریعتر حل شوند و جمهوری آذربایجان متوجه خطای راهبردی خود شود. انشاله با آزادی دو راننده ایرانی و ادامه مذاکرات دیپلماتیک تهران و باکو شاهد عادی سازی روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان و حرکت در مسیر پیشرفت این مناسبات باشیم.
