وضعیت کلیسای ارتدوکس در اوکراین؛ جدایی از دولت یا ابزار هویت سازی

هادی زرگری، دانش آموخته دکتری روابط بین الملل از دانشگاه تهران

با وجود تسلط حدود ۷۰ ساله حکومت شوروی بر اوکراین و دیدگاه منفی آن رژیم به مذهب (به عنوان افیون تودهها)، نفوذ مسیحیت ارتدوکس در اوکراین از بین نرفت و بخش غالب جامعه اعتقاد خود به کلیسای ارتدوکس را حفظ کرده اند. بهطوری که بعد از استقلال اوکراین در سال ۱۹۹۱ و وجود آزادی مذهبی، مسیحیت و نقش کلیسا بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و کلیسا به یکی از نهادهای اجتماعی مهم و تاثیرگذار تبدیل شد. طبق نظرسنجی موسسه رازومکوف اوکراین در سال ۲۰۱۷، ۶۴ درصد مردم اعلام کرده اند که به کلیسا اعتماد دارند در حالی که میزان اعتماد به ارتش ۵۷ درصد و به رئیس جمهور کمتر از ۲۹ درصد اعلام شده بود. همچنین در خصوص ترکیب مذهبی، طبق نظرسنجی موسسه مذکور در سال ۲۰۱۸، حدود ۶۷ درصد از مردم اوکراین خود را پیرو مسیحیت ارتدوکس، ۹ و نیم درصد پیرو کلیسای کاتولیک، دو درصد پیرو کلیسای پروتستان، دو و نیم درصد مسلمان و نیم درصد یهودیت معرفی کرده اند. ۱۱ درصد نیز خود را غیرمذهبی یا غیرمعتقد به مذهب معرفی کرده اند.

مساله استقلال کلیسای ارتدوکس در اوکراین

اوکراین از زمان پذیرش مسیحیت ارتدوکس فاقد کلیسای مستقل بوده و تا سال ۱۶۸۶ میلادی در زیر مجموعه کلیسای ارتدوکس قسطنطنیه (استانبول) به عنوان مرجع اصلی مسیحیت ارتدوکس قرار داشته است. از سال ۱۶۸۶ و تحت تاثیر تحولات و منازعات سیاسی از جمله تسلط امپراتوری روسیه تزاری بر اوکراین کنونی و موافقت سلطان وقت عثمانی، کلیسای ارتدوکس اوکراین در زیر مجموعه کلیسای ارتدوکس روسیه تحت رهبری پاتریارکی مسکو قرار گرفت. این موضوع تا زمان استقلال اوکراین تداوم داشته و اسقف اعظم منصوب شده از سوی پاتریارکی مسکو رهبری کلیسای اوکراین را بر عهده داشته است که این مساله باعث تسلط دینی و نفوذ فرهنگی روسیه بر اوکراین علاوه بر تسلط سیاسی و سرزمینی طی چند قرن اخیر شده است. در چنین شرایطی، پس از فروپاشی شوروی، موضوع استقلال کلیسای ارتدوکس این کشور نیز در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد و تعدادی از رهبران سیاسی و مذهبی وقت اوکراین این موضوع را از مسیر کلیسای قسطنطنیه پیگیری کردند. هر چند به علت عدم همراهی و موافقت کلیسای مذکور و مخالفت کلیسای ارتدوکس مسکو، موضوع استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین عملی نشد. در واقع بارتومولوی اول، رهبر کلیسای ارتدوکس قسطنطنیه از با هدف ممانعت از ایجاد تنش با مسکو به عنوان بزرگترین کلیسای ارتدوکس جهان با موضوع استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین موافقت نکرد.

با وجود عدم موفقیت رهبران سیاسی و مذهبی اوکراین در تحقق هدف خود، طی سال‌های 2015 و ۲۰۱۶، کرافچوک و یوشچنکو دو تن از روسای جمهور اسبق اوکراین با سفر به استانبول بار دیگر خواستار تجدیدنظر در خصوص درخواست جدایی کلیسای اوکراین شدند و در ادامه این روند نیز پارلمان اوکراین در سال ۲۰۱۶ درخواست برای شناسایی استقلال کلیسای اوکراین را تصویب کرد. این روند جدید زمینه ای برای تحرک جدی‌تر اوکراین در این خصوص در سال‌های 2018 و ۲۰۱۹ با رهبری پوروشنکو رئیس جمهور وقت این کشور و همراهی رهبران مذهبی شد. در شرایطی که تنش‌های سیاسی و سرزمینی بین روسیه و اوکراین منجر به اختلافات اساسی بین دو کشور و آغاز فرآیند روس هراسی در اوکراین شده بود، تحت تاثیر مجموعه ای از عوامل از جمله مولفه‌های سیاسی و حمایت سیاسی غرب، رایزنی ها برای استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین از پاتریارکی مسکو به طور جدی تر دنبال شد و در نهایت دولت اوکراین با هدف اعلامی اتحاد کشور و انسجام پیروان مسیحیت ارتدوکس در اوکراین درخواست خود را بار دیگر مطرح کرد که با موافقت بارتومولوی اول، پاتریارک اعظم کلیسای ارتدوکس قسطنطنیه، گواهی «توموس» یا حکم استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین از پاتریارکی مسکو در سال ۲۰۱۹ صادر شد.

اختلافات در کلیسای ارتدوکس اوکراین

علی رغم به نتیجه رسیدن تلاش ها برای استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین، اختلافات عمده و اساسی در میان کلیساها و رهبران دینی وجود دارد که البته متاثر از اختلافات و جهتگیریهای سیاسی در این کشور است و از زمان استقلال اوکراین وجود داشته است. به طوری که تمام کلیساها و رهبران دینی اوکراین استقلال کلیسای ارتدوکس این کشور از پاتریارکی مسکو را نپذیرفته اند و یا به دلایل دیگر خود را پیرو آن نمی‌دانند. در این رابطه جامعه مسیحیت ارتدوکس در اوکراین تحت تاثیر اختلافات دینی و یا سیاسی به سه بخش جدا تقسیم شده‌اند و اختلافات جدی میان آنها وجود دارد. کلیسای ارتدوکس اوکراینوابسته به پاتریارکی مسکو تحت رهبری اسقف اعظم انوفری،کلیسای ارتدوکس اوکراین پاتریارکی کی یف تحت رهبری فیلارت(از سال ۱۹۹۲ و با هدف خروج از زیر مجموعه مسکو و استقلال تاسیس شد) و کلیسای مستقل ارتدوکس اوکراین تحت رهبری اپیفانی که از سال ۲۰۱۹ به طور رسمی ایجاد شد. هر یک از این کلیساها دارای پیروان و صومعه‌های خود در کی یف و یا کل اوکراین هستند و آمار دقیقی از میزان پیروان آنها وجود ندارد. 

در خصوص اختلافات میان این سه کلیسا در اوکراین باید اشاره داشت که کلیسای تحت رهبری انوفری مخالف استقلال کلیسایی اوکراین بوده و همچنان خود را پیرو کلیسای ارتدوکس روسیه می‌داند. اما کلیسای ارتدوکس اوکراین پاتریارکی کی یف تحت رهبری فیلارت از زمان استقلال سیاسی اوکراین در پی استقلال مذهبی اوکراین از روسیه بوده و این امر را ضروری عنوان کرده است. در این رابطه، فیلارت همراه با مقامات سیاسی اوکراین یک عامل مهم در کسب گواهی توموس (گواهی استقلال) برای جدایی از کلیسای ارتدوکس مسکو محسوب می شود لکن به دلیل اینکه پس از کسب استقلال کلیسای اوکراین و تعیین پاتریارک جدید برای این کلیسا، عنوان افتخاری خود را از دست داد، با قرار گرفتن در زیرمجموعه کلیسای ارتدوکس اوکراین موافقت نکرد و اعلام نمود کلیسای ارتدوکس اوکراین پاتریارکی کی یف تحت رهبری خود را حفظ می کند و زیرمجموعه پاتریارکی مسکو یا کی یف یا مرکز دیگر قرار نمی گیرد. 

با ظهور کلیسای مستقل ارتدوکس اوکراین در سال ۲۰۱۹ و فعالیت سه مرکز کلیسای ارتدوکس در اوکراین، اختلافات مذهبی در این کشور جلوه بیشتری یافته است. فعالیت و همزیستی این سه مرکز کلیسایی همواره صلح آمیز نبوده است زیرا هر یک از این سه مرکز خود را مشروع تلقی می کنند.

نقش دولت در تحولات مذهبی و وضعیت سکولاریسم

طبق ماده ۳۵ قانون اساسی اوکراین، دولت این کشور سکولار محسوب می شود و ضمن حفظ آزادی مذهبی نباید دخالتی در امور مذهبی داشته باشد. با این وجود و علی رغم سکولار بودن اوکراین، دولت توجه خاصی به کلیسا داشته و کلیسا نیز عامل مهمی در صحنه سیاسی اوکراین به شمار می رود. در مورد نقش کلیسا بر تحولات سیاسی می توان بیان داشت این امر در روند تحولات داخلی سال‌های اخیر و تنش با روسیه پر رنگ شده است. برای مثال ادعا می شود که در تحولات سال‌های 2013 و ۲۰۱۴ و انقلاب اخیر در اوکراین، کلیسای زیر مجموعه پاتریارکی مسکو از یانوکویچ رئیس جمهور پیشین اوکراین حمایت کرد در حالی که کلیسای ارتدوکس اوکراین پاتریارکی کی یف از گروه‌های سیاسی حامی انقلاب و سقوط یانوکویچ طرفداری کرد.

پی گیری و رایزنی برای استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین از سوی رهبران سیاسی نیز بیانگر نقش دولت در تحولات مذهبی و فعالیت‌های کلیسایی است. در واقع دولت مرکزی این کشور نقش مهمی در کسب گواهی توموس و استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین از پاتریارکی مسکو داشته است. حتی دولت پیشین اوکراین به رهبری پوروشنکو این امر را یکی از دستاوردهای مهم خود معرفی کرده است.

رویکرد و اهداف دولت 

همانطور که اشاره شد، ماهیت سکولار دولت در اوکراین طبق قانون اساسی این کشور آن را مجاز به دخالت در امور کلیسایی نمی‌کند، اما دولت مرکزی این کشور طی سال‌های اخیر نقش مهمی در وضعیت کنونی کلیسای ارتدوکس ایفا کرده است. ریشه و دلیل اصلی این امر را باید در تنش‌های سیاسی روسیه و اوکراین جستجو کرد. در واقع دولت مرکزی اوکراین بعد از تحولات سال ۲۰۱۴ و اتخاذ رویکرد یوروآتلانتیکی (غرب گرایی) تلاش داشته است اوکراین را به کشوری خارج از مجموعه تحت نفوذ روسیه و بخشی از جامعه اروپایی تبدیل نماید. دولت مرکزی اوکراین از زمان وقوع انقلاب ارزش ها اقدامات متعددی در راستای سیاست ایجاد هویت جدید برای کشور و یا تغییر برخی مولفه‌های هویتی جامعه اتخاذ کرده است و این موضوع محدود به ابعاد سیاسی نبوده است. خارج شدن از معاهدات مختلف با کشورهای حوزه مشترک المنافع و روسیه، تقویت پیوندها با غرب در موضوعات بینالمللی و همسویی در نهادهای بین المللی، همکاری با نهادهای فرهنگی غربی، تقویت و رسمی کردن زبان ملی (اوکراینی) و به حاشیه بردن زبان روسی، تقویت رسانه‌های کشور و ایجاد محدودیت برای برخی رسانه‌های روسی یا روسگرا از جمله این اقدامات است که در راستای سیاست هویت سازی، روس زدایی و انفکاک از روسیه تعریف و اتخاذ شده اند. علی رغم برخی انتظارات اولیه در خصوص به قدرت رسیدن ولادیمیر زلنسکی رئیس جمهور کنونی اوکراین در رابطه با تعدیل تنش ها با روسیه، نه تنها از سطح تنش‌های سیاسی با روسیه کاسته نشد بلکه رویکرد فرهنگی و هویتی دولت اوکراین مسیر هویت سازی نوین و روسی زدایی در ابعاد مختلف را تعقیب نموده است.

در این میان تلاش جدی برای حذف نفوذ مذهبی و فرهنگی روسیه در اوکراین نیز قدم مهمی در راستای اهداف هویت سازی دولت مرکزی اوکراین محسوب شده و متعاقب آن، با هدف حذف یا کاهش نفوذ مذهبی روسیه، ایجاد کلیسای ارتدوکس مستقل اوکراین و منفک از کلیسای ارتدوکس مسکو مدنظر رهبران سیاسی و دینی اوکراین قرار داشته است. نکته قابل توجه پیوند تلاش ها برای جدایی مذهبی اوکراین از روسیه با دیگر ابعاد سیاست هویتی اوکراین همانند خروج از معاهدات و پیمان ها با روسیه یا رسمیت بخشیدن به زبان اوکراینی طی چند سال اخیراست. به طوریکه می توان بیان داشت هدف دولت از دخالت در امور کلیسا و تلاش برای کسب استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین در راستای رویکرد هویت سازی آن و استقلال فرهنگی از روسیه و کاهش نفوذ و قدرت نرم آن در اوکراین ارزیابی می شود.

در پایان این نکته شایان ذکر است که هر چند ایجاد کلیسای مستقل اوکراین همانند تقویت زبان ملی (اوکراینی) در مقابل زبان روسی در کاهش نفوذ فرهنگی و مذهبی روسیه در بلند مدت تاثیرگذار خواهد بود لکن با توجه به پیروی بخش قابل توجهی از جامعه دینی و مردم اوکراین از کلیسای ارتدوکس روسیه، این رویکرد می تواند مانند یک تیغ دو لبه عمل کرده و انشقاق و تکه‌تکهبودن جامعه اوکراین را تقویت نماید؛ مصداق این موضوع در بحث زبان ملی (اوکراینی) در مقابل زبان روسی نمایان شده است.