دیپا به معنی نور، چراغ، به طور کلی یک شی درخشان است که در جشن دیوالی این نور استعاره‌ای از خرد و دانایی و دانش می باشد و اما والی در لغت به معنای دامنه، سری و ردیف است. دیوالی جشنواره چراغ و نور است که به طور معمول پنج روز ادامه دارد و در این میان سومین روز مهم‌ترین آن‌ها است. زمان برگزاری دیوالی بر اساس تقویم هندو، در نیمه ماه کارتیکا (مصادف با اواخر آبان ماه و اوایل آذر ماه) است.
دیوالی یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین جشنواره‌های آیین هندو است که البته جین، سیک و بودائیان هم آن را جشن می‌گیرند. دیوالی نماد پیروزی نور بر تاریکی، نیکی بر شر و دانش بر جهل است. در بعضی مناطق هند از دیوالی بعنوان بزرگداشت و عبادت لاکشمی، الهه ثروت وسعادت یاد می‌کنند و در دیگر مناطق مانند شمال هند، این جشن روزی است که لرد راما پس از شکست دادن راوانا، پادشاه شیطان، به پادشاهی خود آیودیا بازگشت.
هندوها معتقد اند قبل از فرا رسیدن دیوالی همه جا اعم از خانه، خیابان، محل کار و معابد باید تمیز و پاکیزه باشد (تقریبا شبیه به خانه تکانی در فرهنگ ایرانی). همچنین در طول این پنج روز آن‌ها بهترین لباس‌های خود را می‌پوشند و به پرستش لاکشمی، الهه ثروت و سعادت می‌پردازند. از دیگر آداب دیوالی، تزیین کف خیابان، معابد و خانه‌ها با رنگولی است، همچنین مراسم آتش‌بازی، روشن کردن شمع و چراغ، اجرای رژه، موسیقی و رقص در خیابان مرسوم است. حتی برخی برای دوستان و اقوام شیرینی ارسال می‌کنند.
روز اول: دهانتراس- Dhanteras
روز اول به آماده کردن دیا (چراغ روغن‌سوز) و شمع برای روشن کردن کنار مجسمه لاکشمی و یا گانش در طول دیوالی می‌گذرد. زنان و کودکان ورودی خانه‌ها را با رنگولی ( طراحی‌های رنگارنگ که با پودر و ماسه رنگی یا آرد برنج کشیده می‌شوند) و مردان سقف و دیوارها را با ریسه‌های گل و چراغ تزیین می‌کنند. علاوه بر این‌ها روز اول، روز خریدهای کلی خانه، لوازم آتش‌بازی، ظروف جدید و طلا و جواهرات است. عصر هنگام هم خانواده دور هم جمع شده و برای لاکشمی یا گانش پوجا (عبادت) به جا می‌آورند و نذورات خود را در مقابل لاکشمی و گانش قرار می‌دهند که این نذورات معمولا برنجک، کیک برنج و باتاشا است.
روز دوم: ناراکا چاتورداشی- Naraka Chaturdashi
روز دوم نماد رهایی روح از رنج است. گفته می‌شود در این روز کریشنا توانست آسارا (دیو) را شکست دهد و شانزده هزار شاهزاده خانمی که توسط ناراکاسورا ربوده شده بودند را آزاد کند. همچنین این روز را به عنوان تولد هانومان نیز جشن می‌گیرند. گروهی هم به عبادت الهه کالی (ما کالی به معنی الهه مادر، البته کالی در لغت به معنای تاریک و سیاه است) می‌پردازند.
از آداب این روز خرید شیرینیجات است، شیرین‌هایی که از بلغور، آرد برنج، آرد نخود تهیه و به اشکال گوناگون مخصوص دیوالی تزیین شده‌اند. همچنین غذاهای روز سوم در این روز آماده می‌شوند. دیدار با همکاران و دوستان و اقوام درجه دو نیز از رسوم این روز است، لذا از پیام‌های روز دوم ارجحیت منافع جامعه به منافع شخصی است. همچنین بازدید از معابد نیز از آداب روز دوم است.
در جنوب هند و بخش‌هایی از ایالت ماهاراشترا رسم است که بزرگتر خانواده به دیگران ماساژ روغن برای رفع خستگی و آرامش دهد و اعضا قبل از طلوع آفتاب باید حمام کنند.
روز سوم: لاکشمی پوجا- Lakshmi Puja
همانطور که گفته شد، روز سوم اصلی‌ترین روز دیوالی است. در این روز چراغانی همه خانه‌ها و معابد اعم از هندو، جین، سیک و بودا روشن می‌شود. در اصل جشنواره نور در این روز است.
از رسوم روز سوم بازدید از بزرگ‌ترهای خانواده است. بازار و مغازه‌ها معمولا تعطیل‌اند، کارفرمایان به کارمندان خود هدیه و پاداش می‌دهند، مردم در همه جا جشن می‌گیرند و وقت خود را معمولا با خانواده می‌گذرانند. درهنگام غروب هم خانواده‌ها لباس‌های سنتی و فاخر و جواهرات خود را می‌پوشند برای پوجا (عبادت) الهه لاکشمی دور هم جمع می‌شوند و میتای (شیرینی و دسر) بین همسایگان پخش می‌کنند، بعد از مراسم دعا برای لاکشمی درها و پنجره ها را باز می‌گذارند و بیرون خانه می‌ایستند تا الهه لاکشمی (خدای ثروت و سعادت) وارد منزل ایشان شود. همانطور که گفته شد قبل از دیوالی مردم خانه‌های خود را کاملا تمیز می‌کنند دلیل اصلی آن این است که معتقداند الهه ثروت در خانه‌ای که تمیز نباشد وارد نمی‌شود. عده‌ای هم در خیابان‌ها آتش بازی می‌کنند ( تقریبا مشابه چهارشنبه سوری در فرهنگ ایرانی).
روز چهارم: آناکوت- Annakut
روز چهارم مختص همسران است، زنان برای طول عمر شوهر خود دعا می‌کنند، ماساژ روغن می‌دهند و مردان برای همسرشان هدیه تدارک می‌بینند، خانواده‌ها زوج‌های جوان را برای غذای روز جشن دعوت می‌کنند و به آن‌ها هدیه می‌دهند. خیریه‌ها و معابد هم در این روز غذا و شیرینی پخش می‌کنند.
روز پنجم: بهراتری دوج- Bhratri Dooj
در اساطیر آمده است در این روز یاما (خدای مرگ) به دیدار خواهرش یامونا رفته و به او قدرت و فضیلتی به عنوان هدیه اعطا کرده است. به همین دلیل هرساله در این تاریخ برادران به دیدار خواهرانشان می‌روند و به آن‌ها هدیه می‌دهند. در برخی نواحی مانند بنگال مرسوم است در این روز خواهران برای برادرانشان پوجا انجام دهند که نام این عبادت بهای فوتا (عبادتی مخصوص برادر) است.
و این آخرین روز از جشنواره نور و چراغ، دیوالیست و این چنین مردم هند با روحیه‌ای تازه و انرژی به استقبال سال جدید می‌روند.
نویسنده: مریم علیزاده، پژوهشگر حوزه شبه قاره
