با توجه به وضعیت کنونی جامعه بین الملل و بالاترین سطح درگیری در روابط غرب و روسیه طی سی سال گذشته که به عقیده کارشناسان، بحران اوکراین تنها یکی از مظاهر این فرایند می باشد، موضوع دومین کنفرانس آسیای مرکزی به “روسیه – آسیای میانه: همکاری و توسعه در میان بی ثباتی” اختصاص یافت تا با فراهم نمودن بستری مناسب بتواند به شناسایی بهتر فرصت ها و ارزیابی مشکلات و مسائل پیش رو بپردازد. دکتر مهدی سنایی دانشیار دانشکده مطالعات جهان و سفیر سابق ایران در فدراسیون روسیه نیز به نمایندگی از ایران در این کنفرانس به سخنرانی پرداخت. محورهای اصلی بحث عبارت بودند از:
*توسعه روسیه و آسیای مرکزی در شرایط آشفتگی جدید ژئوپلیتیکی؛
*امنیت جمعی در آسیای مرکزی؛
*همکاری روسیه و کشورهای منطقه در زمینه اقتصاد و حمل و نقل؛
*روابط بین منطقه ای روسیه و پنج جمهوری آسیای مرکزی
این همایشی طی دو روز و در پنج نشست جداگانه برگزار گردید. گزارش مختصری از جلسه نخست همایش با عنوان ” تهدیدهای مشترک و همکاری برای توسعه” ارائه می شود.
در مراسم افتتاحیه، گلب نیکیتین، استاندار منطقه نیژنی نووگورود و آندری رودنکو، معاون وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه از شرکت کنندگان در کنفرانس استقبال کردند. به گفته فرماندار، انتخاب نیژنی نووگورود به عنوان محل برگزاری این رویداد حاکی از اهمیت روزافزون این منطقه در دستور کار بین المللی روسیه است. وی خاطرنشان کرد: تدارکات برای هشتصدمین سالگرد این شهر که سال گذشته برگزار شد، فرصتی شد برای بازنگری در نقش آن. گلب نیکیتین گفت: “موفق ترین دوره در تاریخ نیژنی نووگورود، دوره ای بود که به عنوان یک مرکز مالی بین المللی مطرح بود و به اصطلاح”کیف پول” روسیه به شمار می آمد. ما مأموریت و راهبرد توسعه خود را بر اساس همکاری های بین المللی متمرکز و تعریف کرده ایم و به رغم رویدادها مخرب اخیر، می خواهیم در مسیر خود باقی بمانیم. وی اضافه کرد: «سازماندهی اروپایی از همکاری، به طور چشمگیری تغییر کرده و این نوع همکاری برای ما به دشت محدود کننده بوده و به نوعی امکان پذیر نیست چرا که منطقه آسیا ظرفیت های عظیمی برای روسیه، هم از نظر اقتصادی و هم فرهنگی دارد به گونه ای که همکاری منطقه نیژنی نووگورود با کشورهای آسیای میانه که بالغ بر ۱۰ درصد از کل صادرات این منطقه را به خود اختصاص داده اند از اهمیت ویژه ای برخوردار است». وی خاطر نشان کرد که تغییرات اساسی در وضعیت ژئوپلیتیک، فرصت های بیشتری را برای اجرای پروژه های مشترک فراهم می کند.
رودنکو معاون وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه سخنران بعدی کنفرانس بود. وی در مورد اهمیت آسیای مرکزی برای روسیه صحبت کرد و گفت: »در سال گذشته، گردش تجاری بین روسیه و کشورهای منطقه بالغ بر ۲۷ میلیارد دلار بود که حدود ۳۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۰ است. روسیه سرمایه گذار عمده است و حجم سرمایه گذاری انباشته در کشورهای آسیای مرکزی ۳۰٫۵ میلیارد دلار می باشد. امروز بیش از چهار میلیون شهروند کشورهای منطقه به طور دائم در روسیه زندگی می کنند که در تولید ۸٪ از تولید ناخالص داخلی سهیم می باشند. به علاوه، ۱۶۰۰۰۰ شهروند این کشورها در دانشگاه های روسیه تحصیل می کنند که هزینه تحصیل ۶۰۰۰۰ نفر از آنها تحت پوشش دولت است. رودنکو خاطرنشان کرد که آسیای مرکزی منطقه ای است که در دوران پرتلاطم ما به عنوان جزیره ثبات تلقی می شود. به گفته معاون وزیر خارجه روسیه، شرکای آسیای مرکزی “با فرآیندهای جاری همدل هستند و آماده اند تا به ما کمک کنند”. وی تاکید کرد: «در چارچوب تغییرات ژئوپلیتیکی، سیاست خارجی روسیه باید تعدیل شود و در این بین، آسیای مرکزی جایگاه مهم و ممتازی را اشغال خواهد کرد. وی افزود که به رغم چالش ها، ما با یک فرصت ویژه برای حرکت به جهان شرق و تمرکز بر بازارهای جدید مواجه هستیم و یک شانس بزرگ برای توسعه همکاری با چین داشته و به دنبال اجرای پروژه های متشترک هستیم. من معتقد هستم که هر مسئله و هر چالشی نه تنها مسئله ای ایجاد نمی کند بلکه فرصت ها و مناقعی به همراه خواهد داشت و آسیای مرکزی برای روسیه یک همسایه بزرگ و شریکی ممتاز به حساب می آید.
فئودور لوکیانوف، مدیر تحقیقات باشگاه والدای و به عنوان اداره کننده جلسات، در بخشی از صحبت های خود به این نکته اشاره داشت که کارشناسان باشگاه بارها در مورد فروپاشی نظم جهانی نوشته اند و گاهی اوقات پیش بینی های نسبتاً افراطی بوده است. با این حال، تغییراتی که در مقابل چشمان ما رخ می دهند حتی جهانی تر شده و دیگر بازگشتی به واقعیتی که در دهه های گذشته به آن عادت کرده ایم وجود نخواهد داشت و به عبارتی غیر ممکن خواهد بود.
دانیار قربانوف به عنوان سخنران بعدی و مدیر مرکز اطلاعات و تحلیل روابط بین الملل وزارت امور خارجه ازبکستان، به نقش کلیدی تعامل و پیوستگی منطقه ای و بین منطقه ای تاکید کرد و گفت: «ازبکستان و کشورهای آسیای مرکزی، روسیه را یکی از مهم ترین شرکای خود می دانند و از این رو، ارتقای همکاری های چند جانبه با مسکو می تواند به حل وظایف پیش روی کشورهای منطقه برای تامین امنیت، ثبات اجتماعی و اقتصادی و اجرای راهبردهای نوسازی ملی کمک کند. وی تورم بالای جهانی، مشکلات در حوزه امنیت سوخت و انرژی، تغییر اقلیم و گرم شدن جهانی، قاچاق مواد مخدر و تروریسم را از جالش های فزاینده کشورهای آسیای میانه بر شمرد و گفت: «ما باید به دنبال بهبود وضعیت اقتصادی در کشورهای مان و نیز پیوند با نظام بین الملل باشیم. کشورهای آسیای مرکزی و روسیه می توانند همکاری های عملی را در چارچوب سازمان همکاری شانگهای شدّت بخشیده و ازبکستان نیز به عنوان رئیس سازمان همکاری شانگهای قصد دارد تا حد امکان به آن کمک کند».
به گفته کارشناسان، جهان به طور کلی و آسیای مرکزی به طور خاص با مجموعه ای از عوامل بسیار خطرناک روبرو هستند. وانگ ون، رئیس اجرایی موسسه مطالعات مالی چانگیانگ و معاون دانشکده راه ابریشم در دانشگاه رنمین چین، گفت که از سال ۱۹۴۵ تاکنون هیچ چالشی به این بزرگی وجود نداشته است. درگیری مسلحانه گسترده در اروپا، تغییرات آب و هوایی، بحران غذایی، تورم و کاهش اعتماد به سیستم مالی جهانی در نتیجه مصادره دارایی های روسیه توسط کشورهای غربی؛ از این رو جنگ هسته ای نیز غیرممکن نیست. دانشمند چینی از ایالات متحده که خود را رهبر جهانی می داند، خواست تا به مسئولیت خود در قبال آنچه در حال رخ دادن است فکر کند. سپس رستم حیدروف معاون انستیتوی فلسفه، علوم سیاسی و حقوق باهوالدینوف تاجیکستان به سخرانی پرداخت. سخنرانی وی در خصوص شکل دهی نظم نوین جهانی بود. به گفته حیدروف، امنیت و رفاه کل اوراسیا همیشه به روسیه بستگی داشته است. امروز روسیه در حال بازیابی جایگاه کشوری است که بردار توسعه تمدنی در جهان را تعیین خواهد کرد و ضامن امنیت منطقه باقی خواهد ماند. وی تاکید کرد که عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین، شکل گیری جهان سه قطبی شامل روسیه، چین و ایالات محتده آمریکا را تکمیل کرده که به نوبه خود می تواند سیاست و اقتصاد بین الملل را به مسیر توسعه ای جدیدی سوق دهد. وی در پایان به نقش عظیم و پر اهمیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ایجاد امنیت و ثبات اشاره کرد و افزود: «روسیه بر صلح پایدار و ثبات در منطقه آسیای مرکزی تمرکز دارد».
محمد اطهر جاوید از دیگر سخنرانان این کنفرانس و بنیانگذار و مدیر عامل خانه پاکستان، عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین را واکنشی به گسترش ناتو به شرق دانست که برای مدتی طولانی مورد بحث بوده است. وی به مولفه مهم نیاز به ارتباطات راهبردی اشاره کرد و تمرکز بر ایجاد یک اتحاد جدید در برابر ترتیبات جدید ژئوپلتیکی را مورد تاکید قرار داد. جامعه غربی سرسختانه این واقعیت و همچنین تهدید نئونازیسم در اروپا را که به گفته این کارشناس پاکستانی کاملا واقعی است، انکار می کند. وی تاکید کرد: در شرایط جدید، ارتباطات راهبردی دقیق و متمرکز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و کشورهایی که در تقابل با آمریکا و اروپا قرار دارند، باید بدانند که چگونه عقلانیت راهبردی خود را اعمال خواهند کرد. وی با اشاره به وضعیت افغانستان، ادامه این روند و بی ثباتی آن را مسئله ای بسیار جدی برای روسیه، ایران، چین، پاکستان و اسیای مرکزی دانست.
در ادامه دکتر مهدی سنایی دانشیار دانشکده مطالعات جهان و سفیر سابق ایران در روسیه، با تشکر از باشگاه والدای و سازمان دهندگان کنفرانس، مباحث مطرح شده را بسیار مفید و کاربردی ارزیابی کرد و با تاکید بر نظم نوین جهانی و نوع نگاه به آن، به عنوان موضوعی چالش برانگیز، متغیر و ناپایدار طی دهه های گذشته، افزود: «زمانی که درباره آسیای میانه و آسیای میانه بزرگ صحبت می کنیم، و زمانی که در خصوص همسایگان اعم از روسیه، ایران، پاکستان، افغانستان و سایر کشورهای منطقه صحبت می کنیم، در واقع به منطقه بسیار مهمی اشاره داریم که یک حوزه تمدنی، سیاسی و فرهنگی برخوردار از منابع عظیم به شمار می رود. همکاری منطقه ای متاثر از نظم جهانی بوده و معتقدم که باید با توجه به تجربه چند دهه گذشته، باید تاکید و تمرکز بیشتری بر منابع منطقه ای و محلی داشته باشیم، به ویژه اینکه طی هفته ها و ماه های گذشته شرایط و کیفیت این نظم دشوارتر و پیچیده تر شده است».
دکتر سنایی همکاری منطقه ای را متاثر از دو عامل خارجی و بین المللی، و داخلی و محلّی دانست و خاطر نشان کرد که تجربه کشورهای منطقه طی دو دهه اخیر باید مبنایی برای ترسیم همکاری های منطقه ای بیشتر و مطمئن تر باشد؛ چنانچه می دانیم بسیاری از کشورها طی سال های اخیر با تحریم هایی مواجه بوده و آنها را پشت سر گذاشته اند و در این زمینه ایران از درک خوبی برخوردار است؛ در بعد سیاسی نیز فهم بهتری از مسئله وجود دارد. وی افزود: «در اوایل دهه نود میلادی در ارتباط با مدل منطقه ای دموکراسی فهم مناسبی میان کشورها وجود داشت. از این رو من قصد دارم به این نکته توجه کنیم که آیا امروزه در مقایسه با دهه نود، به لحاظ تمدنی، فرهنگی، نگرشی و نیز سیاسی درک بهتری وجود دارد یا خیر. باید گفت که به رغم برخورداری از برخی سازه ها و ساختارها، دستاوردها چندان مطلوب نبوده اند. ما باید به تجربه مان در آسیای مرکزی نگاه کنیم. از آنجا که نظم جهانی بسیار متغیر و پیش بینی ابعاد آن پیچیده و دشوار است، همکاری منطقه ای به ثبات بیشتر کشورها کمک کرده و خواهد کرد. در میان عواملی که در سطح بین الملل بر روابط منطقه ای فی مابین اثر می گذارند، باید به عواملی اشاره کنم که در زمره متغیرهای منطقه ای قرار می گیرند؛ متغیرهایی چون مزیت های رقابتی، فهم رقابتی و پروژه های منطقه ای. بنابراین همانگونه که جاوید اطهر گفت، چنانچه روسیه، چین، ایران، پاکستان و کشورهای آسیای میانه به دنبال همکاری دائم و باثباتی باشند، باید به مبنای منطقه ای توجه کنند. در این راستا، روابط انرژی و حمل و نقل اهمیت فوق العاده دارند. پروژه های مشترک انرژی، و حمل و نقل در میان کشورهای منطقه محرّک همکاری با ثبات، دائمی و نیرومند است. از سوی دیگر در خصوص تشکیل چارچوبی جدید از همکاری منطقه ای، نیاز به تبیین “مفهوم منطقه ای همکاری” در آسیای میانه داریم. بنابراین پیشنهاد من به باشگاه والدای این است که پروژه ای را در ارتباط با این مفهوم و با مشارکت کشورهای آسیای میانه، پاکستان، روسیه، ایران و سایر کشورهای ذینفع تعریف کند؛ مفهوم منطقه ای همکاری، مفهومی بسیار مهم است و نیازمند ایجاد یک چشم انداز و خرد جدید در این زمینه هستیم».
به گفته دکتر سنایی در زمینه همکاری منطقه ای، ایران از تجربه خوبی برخوردار است به گونه ای که شاهد تداوم بیش از دو دهه روابط پایدار با فدراسیون روسیه و همه کشورهای منطقه آسیای میانه بوده ایم. وی به سه محور به عنوان نگرش های اساسی ایران در پشتیبانی از همکاری منطقه ای اشاره کرده و افزود: «نگرش شرقی در سیاست خارجه ایران همواره از اولویت ها و خطوط محوری بوده است. دومین محور از خطوط اصلی سیاست خارجه ایران، نگرش اوراسیایی است که از قدمتی حداقل ده ساله برخوردار است که در این چارچوب می توان به همکاری ایران با روسیه، چین، هند و پاکستان اشاره کرد، به ویژه اینکه در دوره جدید ریاست جمهوری ایران، سیاست همسایگی در سیاست خارجه ایران مورد تاکید قرار گرفته است. ایران با ۱۵ کشور هم مرز است و سیاست همسایگی به عنوان نگرش سوم می تواند به تعمیق همکاری منطقه ای کمک کند». دکتر سنایی به عضویت ایران در سازمان شانگهای طی سال گذشته میلادی و روابط موثر آن با اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی چهار سال از ۲۰۱۵ تا ت۲۰۱۹ پرداخت و چهار پروژه سازمان شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، کریدور شمال-جنوب و دریای خزر را زمینه سازی بستر مناسب برای تعمیق همکاری منطقه ای دانست. وی در پایان با تاکید بر اهمیت بحث در خصوص نظم نوین سیاسی و جهانی، اظهار امیدواری کرد که این اجلاس به همکاری پایدارتر و مشارکت جدی در تبیین مفهوم منطقه و همکاری منطقه ای منجر شود و نه تنها به سیاست خارجه روسیه، بلکه همه کشورهای علاقه مند شرکت کننده در این کنفرانس کمک موثری بنماید.
