نیکیتا اسماگین، کارشناس شورای روسی روابط بین الملل در ریاک
هرچند مشخص است که شرایط کلی روابط در حال گذر به سطح تازه ای است اما هنوز چشم انداز گسترش روابط مبهم به نظر می رسد. این وضعیت به ویژه برای مسکو پیش آمده که تازه دارد با واقعیت های سیاسی و اقتصادی جدیدی که باید با آنها زندگی کند، خو میگیرد. اهمیت اصلی ایران برای روسیه در حوزه اقتصادی و تجاری نیست، هرچند این دو زمینه هم بسیار مهم هستند، بلکه ارزش ایران برای مسکو حالا ارائه‌ی تجربه‌ی توسعه در شرایط تحریم شدید است.
روابط ایران و روسیه در سال ۲۰۲۲ شاهد دو رویداد مهم بوده است. اولی سفر ابراهیم رئیسی به مسکو در ژانویه سال جاری میلادی بود. در آن زمان دولت سعی کرد این سفر را یک نقطه عطف دیپلماتیک نشان دهد هرچند که منتقدانش میگفتند هیچ اتفاق مهم و جدیدی در این سفر رخ نداده است.
اما سفر الکساندر نواک معاون نخست وزیر روسیه در ماه می به ایران در شرایط متفاوتی رخ داد. هرچند سطح گفتگوها در این سفر پایین تر بود، اما هیات روسی در میانه بحران اوکراین به ایران سفر کرد. این روزها همه از نیاز اقتصاد روسیه در آینده به ایران و چین می گویند و به همین دلیل هم هست که مسکو سفر نواک به تهران را با نگاه متفاوتی می دید.
با این حال موضوعاتی که در رسانه ها منتشر شد نشان داد که ترندهای مطرح در جریان این سفر با قبل از جنگ و تحریم روسیه فرقی نکرده است. لغو تحریم واردات محصولات لبنی ایران به روسیه، ایجاد کریدور تجاری از طریق دریای خزر، سرمایه‌گذاری روسیه در صنعت نفت و گاز ایران و موضوعاتی از این دست.
موضوع افزایش مبادلات تجاری با ارزهای ملی هم جدید نیست و از سالها قبل پیگیری شده است. بحث اتصال سامانه های بانکی شتاب ایران و میر روسیه هم با وجود وعده های متعدد، هنوز اجرایی نشده است.
البته باید گفت که همکاری اقتصادی و سیاسی دو کشور در سال ۲۰۲۱ رو به جلو بود و تهران و مسکو با سرعتی چشمگیر، خودشان را در یک سوی ساختار بین المللی دیدند. یعنی دو کشور از سرعت متوسط گسترش روابطشان جلو زدند و در سال ۲۰۲۲ هم همین وضعیت حاکم است. البته که حالا نیاز به افزایش مبادلات تجاری بیشتر حس می شود. تحریم های روسیه ماندنی هستند و امیدها به توافق ایران با آمریکا هم هر روز کمتر می شود.
همراه آقای نواک کارآفرینان و تجاری به تهران آمدند که تاکنون هیچگاه به کار با ایران فکر نکرده بودند. حوزه های جدید همکاری همچون داروسازی، قطعات خودرو و متریال های ساخت و ساز مطرح شدند. رسانه های روسیه دائم از مدل اقتصادی ایران تحت تحریم می گویند و این فضایی را برای شکوفایی در روابط پدید آورده است.
البته ایران آن کشوری نیست که تاجر بتواند سریع و راحت وارد بازار آن شود. تفاوت فرهنگ تجاری ایران ممکن است خیلی از تجار روس را در نگاه اول ناامید کند. فقط آنهایی خواهند ماند که یا جز ایران گزینه دیگری نداشته باشند و یا خیلی پیگیر و جدی باشند.
البته ایران در زمینه جنگ اوکراین موضعی میانه را در پیش گرفت و هرچند مسئولیت این وضعیت را بر دوش آمریکا و ناتو گذاشت و ائتلاف جهانی را علیه مسکو همراهی نکرد، اما از رویکرد مسکو هم حمایت نکرد، بلکه خواستار آتش بس شده و حتی میانجی گری خود را پیشنهاد داد.
رویکرد بخش قابل توجهی از جمعیت ایران حتی منفی تر بود، به ویژه طبق متوسط شهری که بیشتر تحت تاثیر رسانه‌های غربی فارسی زبان هستند به طور مشخص با سیاست روسیه در قبال اوکراین مخالف بودند و حتی تجمعات محدودی هم علیه عملیات ویژه در تهران برگزار شد. رسانه‌های اصلاح طلبان ایران هم رویکرد مشابهی داشتند.
بر همین اساس، ارتقای روابط ایران و روسیه در سطح دولتی ممکن است با رویکرد منفی بخشی از جمعیت این کشور مواجه شود، البته این شرایط برای ایران طبیعی است. برای مثال مردم این کشور نسبت به قرارداد همکاری دراز مدت با چین هم نگاه خوبی نداشتند، حتی در حالی که تهران عملا غیر از چین گزینه دیگری ندارد.
موضوع دیگر هم ادعاهای برخی رسانه ها مبنی بر این بود که ایران می تواند از تحریم های روسیه به ویژه با در دست گرفتن بازار انرژی این کشور، سود قابل توجهی کسب کند، هرچند که در عمل برعکس اتفاق افتاده و حالا فروش نفت ایران به چین به دنبال تخفیف ویژه روس ها برای پکن، کاهش یافته است.
روابط تهران و مسکو به طور کلی پیچیده تر از آن است که گسترش آن را غیر قابل اجتناب بدانیم. در برخی زمینه ها حتی رقابت بالا گرفته و البته نگاه منفی جامعه ایرانی به این روابط را هم نباید نادیده گرفت. با این حال، مقامات ایرانی در تلاش برای گسترش روابط با روسیه ثابت قدم بوده اند و همین موضوع چشم اندازها را مثبت نشان می دهد.
تجربه اصلی ترین فاکتور است
پتانسیل اقتصادی ایران به عنوان شریک برای روسیه بسیار بیشتر از حدی است که شاهد آن هستیم. ایران می توان به خوبی جای خود را در برخی زمینه های خاص بازار روسیه باز کند و بازار ایران هم می تواند میزبان برخی کالاهای روسیه باشد. بازار ایران حوزه های خالی زیادی دارد که سرمایه گذاران روس می توانند روی آن حساب باز کنند.
با این حال ایران هیچ گاه نمی تواند در زمینه اقتصادی برای مسکو مثل چین یا هند باشد. چیزی که ایران را به کشوری خاص برای روسیه تبدیل می کند، تجربه‌اش است.
امروز، روسیه تحت شدیدترین تحریم های غربی قرار گرفته و ایران تنها نمونه ای است که چنین وضعیتی را تجربه کرده است. این موضوع به ویژه زمانی اهمیت پیدا می کند که اقتصاد دو کشور شباهت های زیادی هم دارند. علاوه بر انرژی محور بودن اقتصاد دو کشور، هر دو دارای بخش های اقتصادی بزرگی هستند که فقط برای بازار داخلی کار می کنند و حتی فساد اقتصادی هم در هر دو چشمگیر است.
تجربه تهران به مسکو نشان می دهد که عواقب تحریم را نمی توان به صفر رساند، اما می شود با مدیریت، آن را به حداقل رساند. نشانه هایی وجود دارد که اقتصاد روسیه هم دوام می آورد. شاخص های اقتصادی مسکو حتی از زمانی که جنگ اقتصادی علیه تهران آغاز شد هم بهتر هستند.
با این حال، تحریم یک مشکل فراگیر و پیچیده است و استفاده از تجربه کشوری دیگر، نیاز به مطالعه دقیق دارد. پس کشف ایران معاصر برای توسعه سالم اقتصاد روسیه مهم است. برای مثال بحران های طبیعی در ایران در میانه تحریم ها افزایش یافته و این موضوع حتما ریشه در شرایط اقتصادی دارد.
در نهایت، ایران به ما نشان می دهد که تاثیر تصمیمات ضعیف سیاسی بر اقتصاد بیشتر از تحریم است. نمونه‌ی ایران نشان می دهد که پوپولیسم چپ می تواند کشور را به سرعت به چنان ورطه‌ای بیندازد که یافتن راه خروج از آن سخت است.
