تاریخ انتشار : دوشنبه ۱۱ شهريور ۱۳۹۸ ساعت ۱۳:۰۱

مقدمه
جای تردید ندارد: روسيه از آغاز با پیشروی ارتش سوریه به سوی ادلب مخالفت نداشت، و تنها مانع سر راه عملیات توافقات حاصله با ترکیه بود. ترکیه بلافاصله پس از اجلاس سوچی در سپتامبر 2018 نشان داد قصد رعایت توافقات حاصله را ندارد. تعهد جدا کردن نیروهای اپوزيسيون از گروه‌های تروریست که ترکیه متقبل شده بود تاکنون نه تنها اجرا نشده، بلکه در واقع تمام این حوزه که ترکیه مسئول آن است تحت کنترل گروه‌هایی قرار گرفته که روسيه آنها را تروریست تلقی می‌کند.
روسيه به کرات از طرق دیپلماتیک و از طریق رسانه‌ها این واقعیت را به آنکارا بیان کرده و ترکیه هر بار قول داده اقدام ‌کند. ولی بجای اقدام اساساً علیه حمله نیروهای دولتی سوریه به ادلب هشدار داده، که به گفته ترکیه باعث بروز فاجعه و روانه شدن 3 میلیون غیرنظامی ساکن ادلب به خاک آن مي‌شود. مسکو مدت طولانی دندان روی جگر گذاشته، و نه تنها خودش علیه شبه‌نظامیان مستقر در ادلب اقدام نکرده، بلکه دمشق (و از قرار ایران) را هم متقاعد کرده بود از اقدام علیه گروه‌های سنگر گرفته در این ناحیه طفره بروند. هرچند مسکو به کرات به این اشاره کرده که پایگاه نیروهای هوافضایی آن در حمیمیم بطور منظم از طرف شبه‌نظامیان سنگر گرفته در ادلب مورد حمله قرار می‌گیرد.
بنظر می‌رسد در نهایت طاقت مسکو تاق شد، یا دمشق و تهران توانستند آن را به ضرورت آغاز حمله به مواضع شبه‌نظامیان در خان شیخون متقاعد کنند. عملیاتی که با تصرف این شهر مهم به پایان رسید.
 
حمایت علنی مسکو از عملیات خان شیخون
 طی مذاکرات نورسلطان (آستانه سابق) در 2 اوت، طرفین در مورد آتش بس به توافق رسیدند. فرماندهی ارتش سوریه اعلام نمود درصورتی که ترکیه تعهدات خود را رعایت کند آتش بس خواهد شد. سه روز بعد، 5 اوت، در رابطه با عدم رعایت آتش بس از طرف اراذل،عملیات ارتش سوریه از سر گرفته شد.
به دنبال آن، عملیات فعال نیروهای دولتی سوریه و گروه‌های همراه متشکل از واحدهای شیعه و مستشاران ایرانی در جهت ادلب آغاز و آنها توانستند در عمق ادلب پیشروی کنند. هرچند این پیشروی امر ساده‌ای نبود. طی چند ماه اخیر ارتش سوریه چند صد کشته داد. ولی تعداد مقتولین از طرف مقابل خیلی بیشتر بود. پیشرفت واقعی وقتی میسر شد که روسيه به بمباران فعال شمال حما و جنوب ادلب پرداخت. در نتیجه بسیاری از اهداف و دهها یا حتی صدها شبه‌نظامی از بین برده شدند. فرماندهان گروه‌های تروریست هم بین مقتولین بودند. این امور موضع دشمنان دمشق را متزلزل کرد.
حملات با پشتیبانی دیپلماتیک روسيه همراه بود. 19 اوت وزارت دفاع ترکیه از کشته شدن 3 غیرنظامی و 12 مجروح در جریان حمله به ستون نظامی ترکیه در ادلب اطلاع داد. وزارت امور خارجه سوریه اعلام کرده بود زرهپوشهای ترکیه از مرز سوریه عبور و در جهت خان شیخون به حرکت درآمده‌اند. به گزارش ترکیه، نیروی هوایی سوریه به این ستون ضربه زد.
به دنبال این وقایع سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، 20 اوت اعلام نمود مسکو به آنکارا اطلاع داده که شبیخون‌های تروریست‌ها در حوالی حوزه تشنج زدایی ادلب بشدت سرکوب مي‌شود.
وی هشدار داد "نظامیان ما در حوزه تشنج زدایی ادلب حضور دارند. تشکیل این حوزه، تعهد همکاران ترک برای تأمین جدایی اپوزيسيون مسلح آماده شرکت در مذاکره و گروه‌های تروریستی را در بر داشت.
وی خاطر نشان می‌کند: طی مدت سپری شده اراضی تحت کنترل شبه‌نظامیان گروهک هیئت تحریر شام بطور محسوس گسترش یافته است. وی افزود طی تمام سالجاری اقدامات تحریک آمیز این گروهک قطع نشده بود[1].
در همان روز 20 اوت ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه، قبل از آغاز مذاکره با امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه، اعلام نمود مسکو از تهاجم دمشق در جهت ادلب حمایت می‌کند. پوتین گفت: "ما از مساعی ارتش سوریه در جهت انجام عملیات محدود به منظور خنثی کردن خطر تروریستی حمایت می‌کنیم. هرگز از این حرف زده نشده بود که تروریست‌ها می‌توانند در حوزه تشنج زدایی ادلب متمرکز شده و احساس آسایش کنند". پوتین گفت تا 90 درصد اراضی این حوزه تحت کنترل تروریست‌ها قرار داشته و نظامیان روس انتقال شبه‌نظامیان از این حوزه به مناطق مختلف جهان را ردیابی کرده‌اند[2].
البته صاحبنظران و رسانه‌های روسيه خیلی بی پرواتر در این مورد اظهار نظر می‌کردند.
ولادیمیر موخین (Vladimir Mukhin) مفسر روزنامه نزاويسيمايا گازتا در مقاله‌ای تحت عنوان "ترکیه هم اکنون در ادلب با روسيه می‌جنگد" در خصوص سخنان رئیس‌جمهور روسیه نوشت[3]:
روابط روسيه و ترکیه در رابطه با عملیات دمشق و مسکو در ادلب رو به وخامت رفته است. روسيه قبلاً به نقش منفی ترکیه در امور منطقه اشاره نمی‌کرد ولی حالا رئیس‌جمهور روسیه از این حرف می‌زند که تروریست‌ها امروز تا 90% از اراضی حوزه تشنج زدایی ادلب را کنترل می‌کنند. وی این سخنان را پس از ضربه هوایی به کاروان نظامی ترکیه بیان کرد که بنظر رسانه‌های سوریه مشغول رساندن اسلحه و مهمات به شبه‌نظامیان محاصره شده در شهر خان شیخون بود. ترکیه در پاسخ جنگنده‌های خود را به خان شیخون فرستاد. مسکو و دمشق هم دست روی دست نگذاشتند و از جمله مسکو جنگنده‌های "سوخوی 35" را به هوا بلند کرد که جنگنده‌های ترک را از حریم سوریه بیرون راندند.
یوری نتکاچف (Yuri Netkachev) صاحبنظر نظامی روس گفت مي‌شود حتی انتظار درگیری مستقیم ترکیه با سوریه را داشت و هم اکنون نظامیان روس به این رویارویی کشیده شده‌اند. روسيه چند سال برای حل مسئله از راه دیپلوماسی تلاش کرده ولی این اقدامات ثمر نداده است. مسکو خواهان رویارویی با ترکیه نیست و به همین دلیل ضمن جنگ با نیروهای ترک گرا، روسيه اقدام تجاوز گر ترکیه را بظاهر مشاهده نمی‌کند.
سمیون باگداساروف (Semyon Bagdasarov) مدیر مرکز مطالعه کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی بنوبه خود در خصوص سخنان لاوروف در مورد ضربات وارده به ادلب اظهار نظر کرده و گفت خیلی وقت پیش باید برای سرکوب شبه‌نظامیان مستقر در ادلب اقدام می‌شد. وی خاطر نشان می‌کند ترکها مشغول انجام عملیات رزمی در خاک کشور بیگانه هستند و از عهده مأموریت تشکیل حوزه تشنج زدایی برنیامدند. بگذار به کشور خودشان بروند. بنظر وی روسيه می‌تواند به ناله و شیون ترکها توجه نکند. ترکها از درگیری با روسيه طفره می‌روند و ترکیه کشوری است که سامانه ضدهوایی اس400 را همراه با فنآوری‌های مربوطه از مسکو دریافت کرده است[4].
آلکسی لئونکوف (Aleksey Leonkov) صاحبنظر نظامی روس بنوبه خود به پایگاه اطلاع رسانی svpressa.ru گفت ناتوانی ترکیه از کنترل اپوزيسيون مسلح و تروریست‌ها علت اصلی آغاز عملیات است. یعنی آنکارا تعهدات خود را رعایت نکرده و لذا موافقتنامه سوچی به شکل اولیه آن نمی‌تواند اجرا شود[5].
طبق توافق سوچی (در سال 2018) پوتین و اردوغان درگیری در شمال غرب می‌بایست منجمد و پیرامون حوزه تشنج زدایی خارج از کنترل دمشق نوار غیرنظامی ایجاد می‌شد. حالا که اینطور نشد پس تنها راه حل نظامی باقی مانده بود.
بنظر لئونکوف، مسئله ادلب امروز برای ترکیه چندان مهم نیست. اردوغان از همکاری با روسيه خیلی بهره‌مند شده است. برای مثال، سامانه ضدهوایی اس400 به اردوغان اجازه می‌دهد بسیاری از اراضی مورد بحث را تحت پوشش قرار داده و استخراج گاز در حوالی قبرس شمالی را بدون هراس از حمله احتمالی قبرس، یونان یا هر کس دیگر آغاز کند. مسکو علاوه بر این از شرکت ترکیه در پروژه‌های اقتصادی گروه بریکس حمایت می‌کند که برای اقتصاد متزلزل ترکیه فوایدی در بر دارد. اما خط لوله گاز جریان ترکی و نیروگاه هسته‌ای "آق قویو" "گل سر سبد" هستند.
خبرنگار svpressa.ru بر این باور است که کرملین توانسته با آنکارا به توافق برسد. نیروهای اسد ضمن پیشروی به پاسگاه ارتش ترکیه نزدیک نشدند. ترکها هم در نبرد شرکت نکردند هرچند رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه قبلاً تهدید کرده بود درصورت حمله به ادلب به "رژیم" ضربه خواهد زد. بسینه شعبان مشاور رئیس‌جمهور اسد به شبکه المیادین لبنان گفته بود ارتش سوریه می‌تواند پاسگاه‌های ترکیه را از میان بردارد زیرا تروریست‌ها از این طریق اسلحه دریافت می‌کنند.
در نهایت 22 اوت ارتش سوریه توانست شهر خان شیخون را تصرف کند.
دیدگاه مربوط به نقض توافقات از طرف ترکیه از قرار استدلال اصلی روسيه برای شرکت در این عملیات است. بوریس دولگوف (Boris Dolgov) کارمند علمی ارشد مرکز مطالعات عربی و اسلامی انستیتوی شرق شناسی به خبرگزاري ريا نووستي گفت: "ترکیه تعهدات متقبل شده در سوچی را رعایت نکرده و نمی‌کند. ترکیه می‌خواهد منافع خود را پیش ببرد. و منافع ترکیه عبارت است از حفظ واحدهای مسلح اسلامیست که بنظر آن معتدل هستند"[6].
 
وقایع پس از تصرف خان شیخون
روزنامه ودمستی به نقل از منبع نزدیک به وزارت دفاع روسيه تصرف شهر خان شیخون توسط نیروهای سوری را تأیید کرد. نیروهای سوری به نیروهای در حال پیشروی از شرق رسیده و به این ترتیب حلقه محاصره پیرامون شبه‌نظامیان در این ناحیه بسته شد. پاسگاه نیروهای ترک هم درون حلقه قرار گرفت. منبع گفت عملیات کاملاً موجه بود و تصرف خان شیخون به معنی آغاز عملیات سرکوب گروه جنوبی افراط گرایان است. منبع نزدیک به وزارت دفاع روسيه به نشریه گفت ترکیه که باید از حملات شبه‌نظامیان جلوگیری می‌کرد "در این مورد هیچ فعالیتی نمی‌کند". ترکها بنوبه خود از حمله نیروی هوایی سوریه به ستون نظامی خود به عنوان امر مغایر با توافقات روسيه و ترکیه در مورد سوریه می‌نامند. پس از این حادثه رؤسای ستاد کل دو کشور وارد مذاکره شدند ولی نتایج آنها افشا نشده است.
نماینده رئیس‌جمهور ترکیه اعلام نمود بزودی اردوغان با پوتین تلفنی در مورد اقدام طرفین در ادلب صحبت می‌کند.
سخنگوی رئیس‌جمهور روسیه از تصرف خان شیخون استقبال کرد. وی اعلام نمود: "مبارزه با گروه‌های تروریستی در همه حوزه‌ها ادامه داده مي‌شود. مخصوصاً با تروریست‌هایی که حمله به نیروهای سوری و پایگاه روسيه در حمیمیم را ادامه می‌دادند". پسکوف مکالمه تلفنی پوتین و اردوغان در آینده نزدیک در رابطه با اوضاع سوریه را ممکن نامید[7].
اردوغان ضمناً طی مکالمه تلفنی با پوتین در 23 اوت گفت نبردهای ادلب امنیت ترکیه را تهدید می‌کند. به گفته وی، عملیات نیروهای سوری در ادلب توافق مربوط به تشنج زدایی در منطقه را نقض می‌کند. بخش مطبوعات کرملین در این خصوص از دیدگاه دیگری اظهار نظر کرده و اعلام نمود رؤسای جمهور دو کشور در مورد فعال سازی مساعی متوجه از بین بردن خطر تروریستی از طرف ادلب به توافق رسیده‌اند[8].
ترکیه به مکالمه تلفنی اردوغان با پوتین اکتفا نکرده و به تقویت پاسگاه‌های خود در ادلب پرداخت. برای این منظور نیروهای زرهی، نظامی و محموله‌های حاوی مهمات به شمال غرب سوریه اعزام شده‌اند[9].
آلکساندر شومیلین (Aleksandr Shumilin) رئیس مرکز درگیری‌های خاورمیانه در انستیتوی ایالات متحده و کانادا عملیات خان شیخون را بزرگترین درگیری نیروهای مسلح بشار اسد با ترکیه ارزیابی کرد. وی خاطر نشان می‌کند برای همه روشن است که هدف واقعی اردوغان جلوگیری از فاجعه و روانه شدن آوارگان به ترکیه نیست. هدف اصلی اردوغان کنترل منطقه برای جلوگیری از راه یافتن کردها به آن است. و در این رابطه ترکیه در مورد خلع سلاح واحدهای اسلامی عجله بخرج نمی‌دهد. آمریکا بنوبه خود نگران سرکوب کردها است و ژنرال‌های پنتاگن که اخیراً وارد آنکارا شدند، می‌خواهند اردوغان را به عدم اعزام نیرو به نواحی کرد نشین متقاعد کنند. در این صورت پنتاگن آماده است با ترکیه در ایجاد حوزه‌های امنیتی در نوار مرزی همکاری کند.
شومیلین می‌گوید برای ترکها مهم نیست هواپیماهای روسی در حمله به ستون زرهی آن شرکت داشتند یا نه. آنها در هر حال روسيه را مسئول امر تلقی می‌کنند. مسکو متعهد شده بود از عملیات تهاجمی دمشق و تهران جلوگیری کند. بنظر شومیلین اینجا سئوال بروز می‌کند که مسکو تا چه اندازه می‌تواند بر دمشق و تهران اعمال نفوذ کند. و همچنین این سئوال به میان می‌آید که آیا روسيه خواهان حفظ حوزه تشنج زدایی ادلب است یا می‌خواهد به هر قیمت این "لانه تروریسم" را از میان بردارد؟ از قرار سخنان سرگئی لاوروف در مورد "ادامه روند نابودی تروریست‌ها در ادلب" حاکی از همین است. شومیلین می‌پرسد آیا این "روند" برای روسيه قیمت گزافی نخواهد داشت؟[10]
 
بعد داخلی وقایع ادلب
ولادیمیر ایسایف پروفسور انستیتوی کشورهای آسیا و آفریقا در دانشگاه دولتی لومنوسف مسکو به مسئله مهم دیگر برای روسيه یعنی مسئله حضور شبه‌نظامیان تبعه روسيه و کشورهای جامعه مشترک‌المنافع در حوزه تشنج زدایی ادلب اشاره می‌کند. وی به شبکه اول تلویزیون روسيه گفت: "آنجا واحدهایی مانند "سربازان قفقاز" یا "سمرقند" یا "لژیون ترکستان" هست. اگر این افراد امروز در ادلب محاصره نمی‌شدند به کجا می‌رفتند؟ آنها به نزد ما می‌آمدند. و به این ترتیب ما از ضربه جدی به خودمان جلوگیری کردیم. گفته مي‌شود حداقل، در کمترین میزان، 10 تا 12 هزار تن از شوروی سابق در جریان عملیات ارتش سوریه تحت حمایت نیروهای هوافضایی روسيه نابود شده‌اند. اما در مجموع 80 هزار شبه‌نظامی از میان برداشته شدند"[11].
 

 
مذاکرات پوتین و اردوغان در مورد اوضاع ادلب
پس از وقایع رخ داده در ادلب و تصرف خان شیخون، رؤسای جمهور روسيه و ترکیه تلفنی در مورد مذاکره کردند. پس از این مکالمه تلفنی معلوم شد رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه قصد دارد به روسيه سفر کرده و با نمایندگان روسيه مذاکره کند. اردوغان اعلام نمود قصد دارد ملاقات‌هایی در روسيه داشته و از نمایشگاه هوافضایی "ماکس-2019" بازدید به عمل آورد[12].
به گزارش خبرگزاري ريا نووستي، علت دیدار یک روزه اردوغان از روسيه این است که ترکیه قصد دارد بجای هواپیماهای غربی، هواپیماهای روسی یا چینی خریداری کند و بازدید از نمایشگاه شانس فروش جنگنده‌های "سوخوی 35" روسيه به ترکیه را افزایش می‌دهد. در کرملین گفته شد پوتین و اردوغان از نمایشگاه بازدید کرده و طی این بازدید همکاری در بخش همکاری نظامی - فنی و اوضاع ادلب را بررسی می‌کنند[13].
هرچند در دیگر گزارش‌ها در وهله اول به بررسی امور ادلب طی دیدار اردوغان از روسيه و اصرار مسکو بر ضرورت انجام عملیات اشاره مي‌شود. از جمله دمیتری پسکوف سخنگوی رئیس جمهور روسیه اعلام نمود پوتین و اردوغان پس از بازدید از نمایشگاه هوایی، با یکدیگر به منظور بررسی اوضاع ادلب مذاکره می‌کنند.
پسکوف در پاسخ به سئوال خبرنگار در خصوص جواب پوتین به سخنان اردوغان در مورد بروز بحران انسانی در ادلب و خطر برای امنیت ملی ترکیه در نتیجه عملیات ارتش سوریه گفت: "پوتین به کرات گفته که نسبت به نگرانی همکاران ترک در این رابطه تفاهم نشان می‌دهد، ولی همزمان رئیس‌جمهور روسیه نگرانی خود از فعال شدن اقدام تروریست‌های ادلب را حفظ و آن را بطور مکرر بیان کرده است. و این نوع اقدام نمی‌تواند با سرکوب و نابودی این تروریست‌ها همراه نباشد. به همین دلیل رؤسای جمهور قرار گذاشتند برای بررسی این اوضاع بغرنج در مسکو ملاقات کنند. این ملاقات فردا (سه شنبه 27 اوت) برگزار مي‌شود[14].
در خاتمه بجا است به اظهارات سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در خصوص اوضاع جاری در خان شیخون اشاره شود که نقض توافقات از طرف روسیه را انکار نمود. وی گفت نیروهای دولتی سوریه با حمایت نیروهای هوافضایی روسيه هیچ توافقی با ترکیه را نقض نمی‌کنند.
وی در کنفرانس مطبوعاتی برگزار شده در مسکو گفت: " نیروهای مسلح سوریه با حمایت ما هیچ توافقی را نقض نمی‌کنند. یادآور شوم که ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه به کرات به این اشاره کرده است"[15].
 
سخن آخر
عملیات خان شیخون موردی بود که در آن منافع روسيه، ایران و دولت سوریه با یکدیگر یکسان بود. هر سه خواهان کنترل دولت مرکزی سوریه بر حوزه تشنج زدایی ادلب هستند. برای روسيه این امر از چند لحاظ اهمیت دارد. امر شماره یک نیل به اهداف آن از مداخله در سوریه است. روسيه می‌خواهد تمامیت ارضی سوریه احیا شده و روند بازسازی این کشور شروع شود. در نتیجه روسيه هم از پیروزی خود سخن رانده و هم از ضرورت شرکت در عملیات رزمی در کشور رها مي‌شود. احیای تمامیت ارضی سوریه پیروزی واقعی روسيه خواهد بود که در دوران حکومت کنونی سوریه چند پایگاه در خاک سوریه به دست آورده و قصد منصرف شدن از آنها را ندارد.
این امر همچنین امکان ترکیه برای انجام عملیات خود در خاک سوریه و تلاش آن برای تصرف بخشی از خاک کشور و تقویت نفوذ خود را عقیم می‌گذارد. در نتیجه مقاصد ترکیه برای ایجاد نوار امنیتی مرزی درون خاک سوریه بیش از پیش از تحقق دور مي‌شود. آنکارا در آن صورت در مذاکره با روسيه خواه ناخواه موضع ملایم‌تری پیشه می‌کند.
در نهایت مسئله از نقطه نظر مبارزه روسيه با بقایای واحدهای تروریست تشکیل شده از اتباع خود آن و دیگر کشورهای جامعه مشترک‌المنافع پیشرفت خواهد داشت. مقامات امنیتی روسيه طی تمام دوران جنگ سوریه از امکان بازگشت این شبه‌نظامیان به روسيه و تبدیل شدن به خطر امنیتی جدی ابراز نگرانی کرده‌اند.
همچنین جای تردید ندارد که تقویت دولت مرکزی سوریه و کنترل اراضی بیشتر کشور به معنی وارد شدن فشار بر آمریکا خواهد بود که حضور خود در اراضی کرد نشین را ادامه می‌دهد. درصورت رفع خطر ترکیه و تقویت دولت مرکزی، امکان دارد کردها هم (با توجه به دورنمای خروج نیروهای آمریکایی) با دمشق مدارای بیشتری بکنند.
عملیات خان شیخون نشان داد نیروهای دولتی سوریه قادر هستند برغم حمایت علنی و غیر علنی آنکارا و حتی اعزام نمایشی نیروهای ترک، بر شبه‌نظامیان غلبه کنند. این عملیات می‌تواند قدم دیگری در جهت پایان دادن به جنگ داخلی خونین سوریه تلقی شود که سال‌ها است مردم آن را از آسایش و آرامش محروم کرده، باعث جان باختن هزاران هزار نفر شده و میلیون‌ها تن را آواره کرده است. در این شرایط سیاست ترکیه که متوجه حفظ واحدهای شبه‌نظامی، واحدهای اساساً تروریست، در منطقه می‌باشد در عمل باعث طولانی‌تر شدن جنگ داخلی و رنج‌های مردم سوریه مي‌شود.
 
 

 

 

تهران - خیابان ولیعصر - بالاتر از پارک ساعی - کوچه امینی - پلاک 2 - واحد 6

تلفن: 88770586 - 021

دورنگار: 88792496- 021

رایانامه: editor@iras.ir

The Institute for Iran-Eurasia Studies (IRAS), Unit 6, No. 2, Amini Alley, Vali-e-Asr St.,
Tehran, I.R. IRAN.

Tel: +98 21 88 77 0586

Fax: +98 21 88 79 2496

Email: editor@iras.ir