گزارش ایراس
معرفی کتاب «روسیه و غرب‌انگاری»، اثر جدید موسسه مطالعات ایراس
11 آبان 1397 ساعت 22:53
کتاب روسیه و غرب‌انگاری تألیف دکتر ژند شکیبی دانش آموخته مطالعات روسیه در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن (LSE) و استاد دانشگاه ایالتی نیویورک تلاشی ارزشمند و عالمانه برای تبارشناسی دقیق گفتمان غرب‌انگاری در تاریخ روسیه است که از سوی موسسه مطالعات ایراس در پاییز 97 به چاپ رسیده است.
مسئله شرق و غرب و موقعیت روسیه در این دوگانه نظری ظاهراً آن‌گونه که بردیایف فیلسوف شناخته شده روسی بر آن تأکید می‌کند مسئله‌ای پایان‌ناپذیر در تاریخ روسیه و سرچشمه تنش‌های فرهنگی و سیاسی و به تبع آن بی‌ثباتی و پیش‌بینی‌ناپذیری سیاسی این کشور چه در سطح داخلی و چه در سطح بین‌المللی است. قرار گرفتن روسیه در حاشیه اروپا و پیروی از مذهب ارتدوکس، سبب شده است تصورات متفاوت از غرب، از گذشته تا به حال نقشی محوری در نگاه این کشور به هویت و جایگاهش در تمدن جهانی داشته باشد. مردم و رهبران روسیه طی چند قرن گذشته دائماً با این پرسش هویتی که نسبت آنها با غرب فرهنگی و سیاسی چیست دست و پنجه نرم کرده‌اند و در واقع پاسخ به این پرسش - و یا به طور دقیق‌تر پاسخ‌های متفاوتی که تاکنون به این پرسش در تاریخ روسیه داده شده است- توضیح دهنده بسیاری از فراز و نشیب‌ها در سیاست داخلی و خارجی روسیه است.
کتاب روسیه و غرب‌انگاری تألیف دکتر ژند شکیبی دانش آموخته مطالعات روسیه در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن (LSE) و استاد دانشگاه ایالتی نیویورک تلاشی ارزشمند و عالمانه برای تبارشناسی دقیق گفتمان غرب‌انگاری در تاریخ روسیه است. این کتاب فهم تازه‌ای از سیاست در روسیه را ارائه می‌کند که بدون آن بی‌تردید درک بسیار از تحولات امکان‌پذیر نیست. به صراحت می‌توان مدعی شد که این کتاب که به همت مؤسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) منتشر شده است، بهترین و عالمانه‌ترین کتاب در زمینه روابط روسیه و غرب است که تاکنون برای خواننده فارسی‌زبان نگاشته شده است.
مفهوم غرب‌انگاری (Occidentalism) در این کتاب هرچند از مفهوم یا گفتمان «شرق‌انگاری» (Orientalism) ادوارد سعید چندان دور نیست اما الزاماً مفهومی مشتق یا موازی آن هم نیست. در واقع، بر خلاف گفتمان شرق‌انگاری ادوارد سعید که نگاه ذات‌گرایانه منفی غرب نسبت به شرق را متبلور می‌کند، در این کتاب مفهوم غرب‌انگاری مصادیق وسیع‌تری را شامل می‌شود. به اعتقاد نویسنده غرب‌انگاری روسی هم شامل نگاه ذات‌گرایانه مثبت یا منفی یک دولت نسبت به غرب به عنوان یک ناحیه تمدنی است و هم شامل باورهای شناختی و احساسات رهبران روسیه و سیاست‌های ناظر بر قدرت‌طلبی آنهاست. علاوه بر این، غرب‌انگاری در روسیه ارتباط مستقیمی با مسائل ژئوپلیتیک دارد.
از دیدگاه ژند شکیبی غرب‌انگاری دولتی در روسیه دربرگیرنده تولید گفتمان‌های روایی و خیالی از هویت ملی روسی و جایگاه غرب در آنها توسط دولت‌های سلسله رومانوف، شوروی و پساشوروی است. این گفتمان‌ها در متن خود متضمن تلاش رهبران و نخبگان روسی برای پاسخگویی یا بازتولید و تقلید از قدرت اقتصادی و ژئوپلیتیک غرب هستند.
امپراتوری رومانوف‌ها برای پاسخگویی سیاسی و ایدئولوژیکی به «چالش غرب» تلاش کرد تا تصویر ذهنی روسیه را بازنگری و جایگاه این کشور را در تمدن جهانی بازتبیین کند. از زمان پترکبیر، از یک سو باور نخبگان روسیه به تقدیر تاریخی روسیه برای دستیابی به یک امپراتوری بزرگ و از سوی دیگر، رویارویی با چالش‌های ژئوپلیتیک قدرت‌های غربی، امکان تحمیل اصلاحات شدید دولتی را آسانتر میکرد. آن‌گونه که در این کتاب بیان می‌شود، اتفاقات مهم داخلی درون قدرت‌های پیشروی غربی همچون فرانسه، رخدادهای بین‌المللی همچون جنگ کریمه، پایان جنگ سرد و گسترش ناتو و شکل‌گیری اتحادیه اروپا، گفتمان دولتی غرب‌انگاری در روسیه را تحت تأثیر خود قرار دادند. علاوه بر این، غرب‌انگاری متأخر حفاظت از اصالت روسی در مقابل فرهنگ ذات‌گرایانه غربی که البته در این دوره جنبه منفی آن مد نظر بود را تبلیغ و تشریح میکرد.
به اعتقاد نویسنده، رابطه سیاسی-روشنفکری بین دولت‌های مختلف روسیه و مفهوم در حال تکامل و تغییر غرب را می‌توان به سه دوره تاریخ اندیشه‌ای یعنی ارتودوکس، روشنگری اروپایی و لیبرال دموکراسی و سرمایه‌داری که نمود آن اتحادیه اروپا و امریکاست تقسیم کرد. این دوره‌های اندیشه‌ای نه تنها در تصور روسی از خود، شامل جایگاهش در نظم تمدن جهانی، بلکه در سیاست خارجی روسیه نیز نقش تعیین کننده‌ای ایفا کردند. این سه دوره تاریخ اندیشه در طول زمان تنها به قوام و نهادینه‌شدن تمایل روسیه به دیده‌شدن خود در قاب اروپا و مقایسه با آن انجامید. در مجموع، غرب‌انگاری آنطور که در این کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد، نقش محوری در تحلیل و مطالعه سیاست خارجی روسیه و تأثیر عناصر داخلی مؤثر بر آن دارد.
در این کتاب غیر از فصل اول که به توضیح مفاهیم، تئوری و روش تحلیل می‌پردازد، در فصول بعدی نویسنده با استفاده از منایع تاریخی گوناگون تحلیلی موشکافانه از غرب‌انگاری رومانوفی و غرب‌انگاری متاخر در روسیه ارائه می‌کند. در فصل چهارم و پنجم نویسنده نسبت میان لنینیسم و هویت روسی و همچنین نسبت میان گورباچوف، غرب و اصالت روسی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل ششم پیش‌زمینه‌های داخلی مسئله روسیه و غرب و در فصل هفتم ابعاد بین‌المللی رابطه روسیه با غرب در دوره یلتسین مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخش دوم کتاب نویسنده نسبت روسیه و غرب در دوران جدید که تحت تأثیر سیاست‌های پوتین قرار دارد را مورد ارزیابی قرار داده است. در همین راستا در فصل هشتم پوتین و پوتینیسم، در فصل نهم رابطه غرب و روسیه در دوره اول پوتین و در فصل دهم دوره فترت مدویدیف مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل یازدهم نویسنده به تحلیل سه‌گانه روسیه، غرب و اوکراین از منظر ژئوپلیتیک و ایدئولوژیک پرداخته است. در فصل دوازدهم نیز گفتمان‌ها و سیاست‌ها در بحران اکراین مورد بررسی قرار گرفته است. نهایتاٌ نویسنده در فصل سیزدهم تلاش کرده است تا از منظر مباحث مطرح شده در فصول پیش به موضوع ایران در پویایی روابط غرب و روسیه بپردازد.
با توجه به اینکه در سراسر کتاب نویسنده تلاش کرده است تا با استفاده از منابع دست اول روسی و غربی هیچ رویداد یا نصی را برای توضیح و تبارشناسی گفتمان‌های مختلف در سیاست روسیه از قلم نیاندازد، مطالعه آن را نه تنها به علاقمندان مسائل روسیه‌شناسی، بلکه به تمامی علاقمندان سیاست نظری و عملی توصیه می‌کنیم.
نویسنده: دکتر محمود شوری، عضو ارشد شورای علمی موسسه مطالعات ایراس
منبع: روزنامه اعتماد
کد مطلب: 3758
آدرس مطلب: http://www.iras.ir/fa/doc/report/3758/معرفی-کتاب-روسیه-غرب-انگاری-اثر-جدید-موسسه-مطالعات-ایراس