اهدف سياسي در پشت‌پرده اقدامات‌اقتصادي ازبكستان مقابل تاجيكستان
تاریخ انتشار : شنبه ۳۰ دی ۱۳۹۱ ساعت ۱۵:۰۱
پیشینه اختلافات
در پی قطع انتقال گاز ازبکستان به تاجیکستان گمانه زنی‌ها بار دیگر در قبال اختلافات این دو جمهوری آغاز شده است. به این معنی که تحلیل‌گران این اقدام ازبک‌ها را به اختلافات ژرف میان این دو کشور ارتباط می‌دهند. ریشه اختلافات میان تاجیکستان و ازبکستان را بیش از هر چیز باید در تقسیم‌بندی‌های غیرطبیعی و اجباری زمان شوروی دانست. در زمان شوروی خارج از چارچوب‌های استاندارد و تنها به واسطه عواملی مانند نفوذ قومیت‌ها در حزب کمونیست تقسیم‌بندی‌هایی در آسیای‌مرکزی و قفقاز صورت گرفته است و تا امروز نیز همان تقسیمات جغرافیایی پابرجاست که البته باعت خصومت‌های پایداری در برخی مواضع حساس شده است.
این مسئله در ابتدای مرزبندی میان ازبکستان و تاجیکستان نیز وجود داشته است. منطقه‌ای که این دو کشور را از نظر جغرافیایی جای داده است؛ مرزبندی سیاسی را به دلیل برخی موضوعات مانند تقسیم‌بندی آب چالش برانگیز می‌کند. قرار گرفتن تاجیکستان در بالادست رودخانه‌ها و احداث سد، تنظیم میزان آب ازبکستان در فصل‌های مختلف را به هم می‌ریزد. این موضوع تهدید جدی برای اقتصاد ازبکستان است زیرا از دیرباز کشتزارهای پنبه این کشور از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد آن بوده‌است و بدین‌ترتیب اقدامات تاجیکستان در باب ساختن سد به گفته مقامات ازبکی برای این بخش چالش‌آمیز است. در سال گذشته مذاکراتی برای حل این مشکلات انجام گرفت و طی آن به اختلافاتی مانند سد فرهاد در سغد، مناطقی در اسپمان، اشت، کانی بادام و غیره صورت گرفت.
این مذاکرات گرچه به نظر طرفین موفقیت‌آمیز بوده است اما تنش در روابط بین دو کشور را کم نکرده‌است و بعد از آن ازبک‌ها دوبار به بهانه‌هایی از قبیل تمدید قرار داد و غیره گاز را بر تاجیکستان قطع کرده‌اند. این دو کشور که دارای تاریخ مشترک و پیوندهای قومیت استوار بودند امروزه درگیر اختلافات شدید مرزی در ۱۴۰۰کیلومتر مرز مشترک و منابع آبی هستند. کمترین میزان شاخص‌های اقتصادی در منطقه آسیای‌مرکزی در جمهوری تاجیکستان وجود دارد. این جمهوری با جمعیتی برابر هفت و نیم ميلیون نفر اقتصادی وابسته به صادرات پنبه و آلومینیوم و واردات گاز از ازبکستان دارد. کمبود انرژی در این کشور آن را شدیدا به ازبکستان وابسته کرده‌است و این مشکل تبدیل به اهرم فشاری از طرف ازبک‌ها شده است زیرا نیاز یک میلیارد و دویست مترمکعبی این کشور با ذخایر داخلی برطرف نمی‌شود.
ازبک ها همواره از وابستگی تاجیکستان به انرژی برای اطمینان خاطر از هرگونه اقدامی خلاف منافع ملی خود استفاده کرده‌اند. ازبکستان قبلا در آوریل نیز چند روز گاز تاجیکستان را قطع کرد و کمتر از میزان قرار داد صادرات انجام داد. جمهوری تاجیکستان چندی پیش برای برون رفتن از این مشکل اقداماتی را برای اکتشاف منابع انرژی انجام داد . تولید انرژی در یک کشور نیاز به سرمایه‌گذاری در اکتشاف ، استخراج و انتقال دارد که در تمام جمهوری‌های غنی آسیای‌مرکزی مانند قزاقستان و ازبکستان به کمک سرمایه‌گذاران و متخصصان خارجی انجام گرفته‌است. چندی پیش شرکت انگلیسی –کانادایی تتیس پرولیوم و همچنین گازپروم روسیه کار اکتشاف منابع گاز در تاجیکستان را آغاز کرده‌اند. شرکت انگلیسی از سال ۲۰۰۸ در جنوب غرب تاجیکستان و در منطقه بوختار مشغول تهیه طرح‌های اکتشاف است.
متخصصان خارجی از وجود منابع گازی وسیعی در تاجیکستان خبر می‌دهند که البته به دلیل موقعیت جغرافیایی برای بهره‌برداری سرمایه‌گذاری لازم نیاز است. این منابع در حدود ۲۷میلیارد بشکه مواد هیدروکربنی است که از این میزان شصت و نه درصد آن گاز و سي و يك درصد نفت و میعانات گازی است. تازه‌ترین اقدام دولت تاجیکستان برای جذب سرمایه‌گذاران و متخصصان‌خارجی در پی سفر رحمانف به شانگهای و تقاضای وام ۵۰ میلیون دلاری به همراه تمایل به همکاری با سی ان پی سی چین برای صنعت نفت کشورش انجام گرفته است. وجود این منابع عظیم و تمایل تاجیک‌ها به برقراری روابط با کشورهای غربی برای بهره‌برداری از این منابع که می‌تواند با سردی روابط با مسکو همراه باشد ژئوپلتیک منطقه را دگرگون می‌سازد.
تاجیک‌ها برای عملی شدن بهتر طرح‌های خود نیاز به ایجاد موازنه قدرت میان کنشگران منطقه‌ای دارند. با نفوذ هرچه بیشتر چین در اقتصاد منطقه به ویژه بخش انرژی که از مهم‌ترین اهداف سیاست‌خارجی چین در آسیای‌مرکزی است و به خطر افتادن سیطره روسیه نیاز به اتخاد سیاست موازنه ضروری است. وابستگی تاجیکستان با توجه به سیرصعودی قیمت انرژی و موقعیت نابسامان روابط آن با ازبکستان که از زمان شوروی تا امروز عرضه‌کننده انحصاری گاز به این کشور است، ایجاد راه‌های جایگزین را برای این کشور اجتناب‌ناپذیر کرده است. در این راستا نظر دولت تاجیکستان نیز از سوی دیگر به جمهوری‌اسلامی‌ایران برای استفاده از گاز ایران است. استفاده از گاز ایران با توجه به موقعیت‌خارجی ایران و هم مرز نبودن حتی در صورت توافق طرفین خالی از فشارهای بین‌المللی نخواهد بود.
ازبکستان علت اصلی قطع گاز را در چرخش صادرات گاز به چین می‌داند. که این موضوع با توجه به قطعی‌های گذشته و همچنین ممانعت از انتقال گاز مایع قزاقستان به تاجیکستان از خصومت نسبت به تاجیکستان خالی نیست. شاهد این موضوع ممانعت ازبکستان با هرگونه فعالیت‌های ترانزیتی به خاک تاجیکستان است. بنابراین موضع خصمانه ازبکستان نسبت به تاجیکستان بیش از اختلافات كهنه میان دو کشور و اقدامات تاجیکستان، بیشتر موضعی سیاسی همراه با کسب منافع اقتصادی بیشتر است. عملیات‌های عمرانی تاجیکستان در مصب رودخانه‌ها و ساخت سد و تجهیزات برق آبی با توجه به گفته متخصصان تاجیکی و مهندسین غربی ناظر بر آن ،چندان برای محیط زیست منطقه خطرناک نیست. تاجیک‌ها درباره تجهیزات سدی خود از علمی بودن آن اطمینان می‌دهند و بویژه درباره سد راغون تاکید دارند طراحی این سد توسط بهترین دانشگاه‌های هیدروکربنی جهان آماده شده‌است که علاوه بر ایمن بودن باعث پایین آمدن میزان تولید دی اکسید کربن نیز می‌شود. این موضوع موکد آن است که علاوه بر گفته‌های تاجیک‌ها مبنی بر علمی‌بودن سدبند‌های خود و عدم‌برداشت بیشتر از توافقنامه‌های برداشت از آرال، ازبکستان با سیاسی جلوه‌دادن این امر سعی در فشار بیشتر بر تاجیکستان و احتمالا تغییر ژئوپلتیک فروش‌گاز خود به چین را داشته‌باشد. این موضوع با نگاه گسترده‌ای که چین نسبت به خارج نزدیک روسیه، بویژه آسیای مرکزی دارد دور از ذهن نیست.
نويسنده: عابدنوروزي، عضو شورای نویسندگان ایراس؛
پایان نوشتار/
