داخلی » خبر » حوزه های جغرافیایی
مهم‌‌ترین چالش‌‌های داخلی چین در گام دوم توسعه
در صدمین سالگرد تاسیس حزب کمونیست چین
۱۲ بهمن ۱۳۹۹ ساعت ۱۲:۴۵
احسان فلاحی
در 23 جولای 2021 حزب کمونیست چین صد ساله خواهد شد. اهمیت صد سالگی حزب بدان جهت است که بیجینگ اهداف دو سده‌‌ای را برای این کشور تعیین کرده است. منظور از اهداف دو سده‌‌ای تحقق دستاوردهایی مشخص در دو سالگرد نمادین در این کشور است. تاریخ اول مربوط به صدمین سالگرد حزب کمونیست چین در سال 2021 و تاریخ دوم مربوط به صدمین سالگرد تاسیس جمهوری خلق چین در سال 2049 است. از این‌‌رو سال جاری میلادی به عنوان اولین سالگرد صد ساله اهمیتی نمادین در تاریخ چین مدرن دارد. شایان ذکر است که ایده دو سده (Two Centenaries) نخستین بار توسط جیانگ زمین در پانزدهمین کنگره حزب کمونیست در سال 1997 مطرح شد. سپس به طور جدی‌‌تر توسط شی جین‌‌پینگ در هجدهمین کنگره حزب کمونیست در سال 2012 دوباره مطرح و در حزب تصویب شد. به طوری که سایر ایده‌‌ها، برنامه‌‌ها و دستورکارهای اقتصادی در راستای تحقق اهداف کلان دو سده‌‌ای تصویب و ابلاغ می‌‌شود. نوشتار حاضر به بهانه صد سالگی حزب کمونیست چین در سال 2021 مروری کوتاه بر چالش‌‌های احتمالی چین در درون کشور دارد. البته چالش‌‌های بررسی شده در این نوشتار بیش از این‌‌که ناشی از نقاط ضعف چین باشد حاکی از ورود این کشور به دوره‌‌ای جدید از روندهای سیاسی و اقتصادی است که خود ناشی از توسعه شتابان این کشور در سه دهه گذشته است.
بر اساس اهداف دو سده‌‌ای هدف اصلی بیجینگ در صدمین سالگرد تاسیس حزب کمونیست چین دستیابی به جامعه‌‌ای نسبتاً مرفه (moderately prosperous society- Xiaokang) است. اهداف دوسده‌ای در حزب کمونیست چین به حدی اهمیت دارد که رئیس جمهوری شی در سال 2016 در زمان تصویب سیزدهمین برنامه پنج ساله توسعه (2016-2020) بیان کرده بود که دوره حاضر «مرحله‌‌ای تعیین کننده برای تحقق اولین هدف صد ساله است» [1] در همین راستا رئیس جمهور شی یک ماه پیش از پایان سال 2020 در سخنرانی ویدئویی خود در اجلاس سرآن آپک (APEC) در ماه نوامبر اعلام کرد که چین مطابق با زمان‌‌بندی از پیش تعیین شده تبدیل به جامعه‌‌ای نسبتاً مرفه خواهد شد. [2] اگرچه با در نظر گرفتن شاخص‌‌های همچون افرایش استاندارد زندگی، شاخص توسعه انسانی، رشد درآمد سرانه و پایان فقر مطلق می‌‌توان گفت که جامعه‌‌ای تقریبا مرفه در چین ایجاد شده است. [3] اما این دستاوردها علاوه بر این که بیانگر موفقیت بیجینگ است به معنای مواجه شدن چین با یک سری چالش‌‌های جدید داخلی و خارجی نیز هست. در این مقاله تلاش شده است مهم‌‌ترین ابعاد چالش‌‌های داخلی که بیشتر صبغه‌‌های اقتصادی دارند بررسی شود.
رشد فزاینده چین در دهه‌‌های گذشته باعث شده است که درآمد سرانه مردم این کشور از 860 دلار در سال 1999 به 3.680 دلار در سال 2009 و به 10.410 دلار در سال 2019 برسد. [4] با افزایش میزان درآمد شکاف طبقاتی در چین نیز افزایش یافته است. بدین منظور می‌‌توان از شاخص جینی (GINI Index) که نابرابری در توزیع ثروت را نشان می‌‌دهد استفاده کرد. در نمودار زیر وضعیت 20 کشور منتخب جهان بر اساس شاخص جینی نشان داده شده است. چین با 51 درصد در سال 2019 در بالای این جدول قرار دارد [5] که بیانگر افزایش تدریجی شکاف طبقاتی به عنوان چالش پیش‌‌روی چین در سال‌‌های آینده است.
یکی دیگر از چالش‌‌های اقتصادی که چین از سال‌‌ها پیش با آن مواجه شده است و احتمالاً از سال 2021 به طور جدی‌‌تر مطرح خواهد شد «دام درآمد متوسط» (Middle Income Trap - MIT) است. [6] بر اساس استاندارد بانک جهانی کشورها به چهار دسته درآمدی تقسیم می‌‌شوند که شامل کشورهایی با درآمد کم، کشورهایی با درآمد متوسط به پائین، کشورهایی با درآمد متوسط به بالا و کشورهایی با درآمد زیاد می‌‌شود. کشورهایی که در «دام درآمد متوسط» گرفتار می‌‌شوند معمولاً یک دوره رشد اقتصادی سریع را تجربه کرده‌‌اند و به گروه کشورهای درآمد متوسط پیوسته‌‌اند. اما بعد از یک دوره مشخص به طور قابل توجهی از سرعت رشد اقتصادی آن‌‌ها کاسته می‌‌شود و معمولاً از پیوستن به دسته کشورهایی با درآمد بالا عاجز می‌‌مانند. بر اساس داده‌‌های بانک جهانی چین از سال 1998 به جرگه کشورهایی با درآمد متوسط به پائین (Lower middle) و از سال 2010 به بعد به جرگه کشورهایی با در آمد متوسط به بالا (Upper Middle) پیوسته است. روند صعودی سطح درآمدی چین در نمودار زیر نشان داده شده است. چنان که در نمودار مشاهده می‌‌شود تایلند و اندونزی در آسیا و برزیل و کلمبیا در آمریکای لاتین از جمله کشورهایی هستند که در «دام درآمد متوسط» گرفتار شده‌‌اند. [7] و نتوانسته‌‌اند به سطح درآمدی بالاتری برسند.
با توجه به نمودار فوق اگر چه درآمد ناخالص ملی چین (GNI) همچنان روند صعودی خود را حفظ کرده است اما با کاهش سرعت رشد اقتصادی چین در سال‌‌ها آینده ممکن است که این کشور همچنان در حیطه کشورهایی با درآمد متوسط باقی بماند. نمودار زیر کاهش سرعت رشد اقتصادی چین تا سال 2060 را پیش‌‌بینی کرده است که بر اساس آن سرعت رشد اقتصادی چین از اواسط دهه 2020 به بعد به زیر 4 درصد افت می‌‌کند. [8] البته با توجه به بحران کرونا رشد اقتصادی چین در سال 2020 کمتر از حد انتظار و در حدود 8/1 درصد بود. [9]
البته بیجینگ برای مواجهه با کاهش سرعت رشد اقتصادی و مقابله با چالش‌‌هایی مانند «شکاف طبقاتی» و «دام درآمد متوسط» برنامه‌‌هایی را مد نظر دارد از آن جمله می‌‌توان به برنامه «ساخت چین 2025»، «سرمایه‌‌گذاری‌‌های زیرساختی در مناطق کمتر توسعه یافته» و یا «راهبرد چرخه دوگانه» اشاره کرد که بررسی آن‌‌ها در این نوشتار نمی‌‌گنجد. از سویی دیگر افزایش درآمد سرانه در چین منجر به رشد طبقه متوسط در این کشور شده است. رشد طبقه متوسط به نوبه خود باعث افزایش مصرف و در نتیجه رونق گرفتن تولیدات داخلی خواهد شد. شایان ذکر است که یکی از ستون‌‌های «راهبرد چرخه دوگانه» بر مبنای افزایش مصرف داخلی توسط طبقه متوسط طراحی شده است. جدول زیر رشد طبقه متوسط در کشورهای بریکس را نشان می‌‌دهد. چنان که مشاهده می‌‌شود حدود 51 درصد از جمعیت چین به طبقه متوسط این کشور تعلق دارند. چین بیشترین نرخ رشد طبقه متوسط در میان کشورهای بریکس از سال 2000 به بعد را داشته است. [10]
تا آنجایی که به موضوع این نوشتار مربوط می‌‌شود رشد طبقه متوسط با افزایش انتظارت سیاسی نیز همراه خواهد بود. در حالی که حزب کمونیست چین تمایلی به گشایش فضای سیاسی در این کشور ندارد. به گزارش خانه آزادی (Freedom House) چین سال‌‌ها است که به لحاظ سیاسی در رده کشورهای غیرآزاد قرار دارد. وضعیت موجود می‌‌تواند تبدیل به یک چالش پایدار و بلندمدت در چین شود. با این وجود از منظر بسیاری از تحلیل‌‌گران طبقه متوسط چین تمایلات محافظه کارانه‌‌ای دارد و لزوماً همانند طبقه متوسط در جوامع غربی انگیزه‌‌های سیاسی از خود نشان نمی‌‌دهد. اما دیدگاه غالب متخصصین امر این است که با افزایش میزان درآمد و تحصیلات مطالبات سیاسی و اجتماعی شهروندان رنگ و بوی دمکراتیک به خود خواهد گرفت. علاوه بر این حزب کمونیست چین مشروعیت خود را با رشد اقتصادی این کشور گره زده است در حالی که بر اساس پیش‌‌بینی‌‌ها رشد اقتصادی این کشور در سال‌‌های پیش‌‌رو کاهش خواهد یافت که این خود می‌‌تواند جرقه‌‌ای برای مطالبات سیاسی و اجتماعی طبقه متوسط در این کشور باشد.
یکی دیگر از چالش‌‌های پیش‌‌روی چین در سال‌‌های آینده تغییرات هرم سنی در این کشور است که نشان دهنده افزایش جمعیت سالمند و کاهش نیروی کار است. نمودار زیر وضعیت هرم سنی در این کشور در سال 2030 را نشان می‌‌دهد. افراد بین 40 تا 44 سال در 2030 با حدود 127 میلیون نفر (65 میلیون مرد و 62 میلیون زن) بیشترین جمعیت این کشور را تشکیل خواهند داد. جمعیت بین 60 تا 64 سال 117 میلیون (58 میلیون مرد و 59 میلیون زن) از جمعیت این کشور در سال 2030 خواهد بود. به طور کلی نمودار زیر نشان می‌‌دهد که جمعیت چین رو به پیر شدن است و این کشور تا 2030 بیش از 450 میلیون نفر جمعیت بالای 60 سال خواهد داشت. [11]
وضعیت پیش‌‌رو نه تنها منجر به کاهش نیروی کار در چین می‌‌شود بلکه باعت افزایش هزینه‌‌های درمانی، افزایش نیاز به حقوق بازنشستگی، افزایش تقاضا برای خدمات رفاه اجتماعی، ضرورت بهینه‌‌سازی ساختار شهری برای زندگی سالمندان و مسائلی از این قبیل خواهد شد. از این رو اقتصاد چین نیازمند یک تغییر ساختاری از تولید کارخانه‌‌ای به سمت اقتصاد خدماتی نیز خواهد بود.[13] یکی دیگر از چالش‌‌های پیش‌‌رو اقلیت‌‌های قومی به ویژه در دو منطقه خودمختار سین‌کیانگ و تبت هستند. این مناطق نسبت به نواحی ساحلی و مرکزی چین توسعه نیافته محسوب می‌‌شوند و همین مساله باعث تقویت انگیزه‌‌های جدایی‌‌طلبانه در این مناطق شده است. با این وجود بیجینگ تلاش کرده است که در قالب ابتکار کمربند راه زیرساخت‌‌های مناسب توسعه در این مناطق را فراهم کند و میزان سرمایه‌‌گذاری در آن مناطق را افزایش دهد. با این وجود به نظر می‌‌رسد که چالش‌‌های قومی در این کشور همچنان در سال‌‌ها آینده ادامه داشته باشد و حتی در برخی موارد (اویغورها) تبدیل به ابزرای برای اعمال فشار حقوق بشری بر چین شود. سخن پایانی این که علی‌رغم همه دستاوردهای اقتصادی که چین داشته است سال 2021 را می‌‌توان نقطه آغازی برای چالش‌‌های جدید در نظر گرفت که نشان از ورود تدریجی جمهوری خلق چین به مرحله جدیدی از تاریخ سیاسی- اقتصادی این کشور به عنوان یک قدرت نوظهور دارد.
[1] LU, Ding, “China’s “Two Centenary Goals”: Progress and Challenge P PROGRES ROGRESS AND CHALLENGES”, East Asian Policy. 2016 Jun;8(02):79-93.
[2] Xi Jinping: Dual circulation, tech innovation and market reform China's driving forces, CGTN (China Global Television Network), 19 November 2020.
[3] فلاحی، احسان، "ارزیابی سطح رفاه در جمهوری خلق چین"، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (اسراس)، 4 بهمن 1399
[4] World Bank Data.
[5] Knoema, World Data Atlas.
[6] Goodrich, John "Leading economist Zhu Min identifies three key challenges China faces", CGTN (China Global Television Network), 8 December 2020.
[7] Ibid.
[8] Organization for Economic Co-operation and Development (OECD)
[9] OECD Economic Outlook: Statistics and Projections", Organisation for Economic Co-operation and Development, 28 December 2020.
[10] China Power Team, "How Well-off is China’s Middle Class?" China Power, 26 April 2017. Updated October 29, 2020. Accessed January 29, 2021.
[11] Ibid.
[12] Ibid.
[13] Ibid.
