ایراس: ما ایرانیها همیشه به دنبال بهانهای برای دید و بازدید و کنارهمبودن هستیم و در جشنها و اعیاد دوست داریم لحظات شادی و نشاط خودمان را با اقوام و آشنایان شریک شویم. شب یلدا یکی از همین جشنهاست و سالهای سال است که خانوادههای ایرانی را دور هم جمع میکند. رسم و رسوم این شب، سفرههای پُررنگولعاب یلدا، شعرخوانی و در کل خاطرات طولانیترین شب سال، با آوردن نام یلدا در ذهن همهی ما نقش میبندد.
در گذشتههای دور که شغل اکثر مردم کشاورزی بود، روشنایی روز و نور خورشید برای آنها اهمیت فراوانی داشت. مردم دریافتند که در بعضی از ایام سال، روزها طولانیتر و در بعضی ایام کوتاهتر میشوند و این باور در آنها بهوجود آمد که خورشید نماد نیکی و مهر است و با شب در نبرد است. آریاییها، آخرین روز پاییز و اولین شب زمستان را که طولانیترین شب بود، شب آغاز سال قرار دادند. در فرهنگ اوستایی نیز با واژهی «سَرِدَ» به معنای فصل سرد، آغاز سال و پیروزی اهورامزدا بر اهریمن و روشنی بر تاریکی را بشارت میدادند.
مردم تاریکی را نمایندهی اهریمن میدانستند و چون در طولانیترین شب سال، تاریکی اهریمنی طولانیتر میشد، این شب برای ایرانیان نحس بود و همین که این شب فرا میرسید، آتش روشن میکردند. آنها شب یلدا را شب زایش مهر یا زایش خورشید میخواندند و به این خاطر که از فردای آن شب با طلوع خورشید، روزها رفتهرفته بلندتر میشد، به جشن و پایکوبی میپرداختند.
یلدا یک واژهی سامی و به معنای تولد است. این واژه در زبان آشوری بهصورت «الآدو»، در عبری و سریانی و آرامی «یلد» و در عربی و حبشی «ولد» خوانده میشود. در فرهنگ معین راجع به واژهی یلدا نوشته شده است: «یلدا یک واژهی سریانی و به معنای تولد و زایش است، یعنی تولد مهر (میترا) در شب اول زمستان که بلندترین شب سال است و ایرانیان به یمن تولد مهر، در این شب جشن میگیرند.»
بنابر باور پیشینیان در پایان این شب دراز تاریکی شکست میخورد و روشنایی پیروز میشود. ایرانیان در این شب در خانههای خود آتش روشن میکردند و باور داشتند که با روشن نگاه داشتن آتش میتوانند به ایزد مهر کمک کنند تا بتواند بر سردی و تاریکی که آن را از خصوصیات اهریمن میدانستند پیروز شود.
از لحاظ نجومی شب یلدا شب اول زمستان و طولانیترین شب سال است و از فردای آن روزها طولانیتر میشوند و بر زمان تابش خورشید افزوده میشود. به این دلیل بود که ایرانیان باستان، شب آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا میترا میخواندند و برای آن جشن بزرگی برپا میکردند.
ايرانيان قديم شادی و نشاط را از موهبتهای اهورایی و اندوه را از پديدههای اهريمنی میپنداشتند. مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوری و شب يلدا و دیگر آیینها بيانگر اين حقيقت است كه ايرانيان پس از رهايی از بيدادگری و ستم به شكرانهی بازيافتن آزادی، جشن برپا میساختند و پيروزی نيكی بر بدی و روشنايی بر تاريكی و داد بر ستم را گرامی میداشتند.
جشن شب یلدا از کهنترین جشنهای ایرانیان است که به آن "شب چله" هم میگویند. "چله" همان "چهل" فارسی است. ایرانیان زمستان را با توجه به سردی هوا به دو چله تقسیم میکردند که به آن "چلهی بزرگ" و "چلهی کوچک" گفته میشد.
ایرانیان باستان در پایان هر چله جشنی برگزار میکردند که به نوعی با گرما و آتش در ارتباط است. این جشنها یکی جشن سده است که برای رفتن سرما آتش روشن میکردند و دیگری جشن چهارشنبه سوری در پایان زمستان است که با گرما به پیشواز سال نو میروند.
از سنتهای این شب دور هم جمع شدن و فال حافظ گرفتن و خواندن شاهنامه است. شکستن گردو و فال گرفتن با گردو نیز در این شب مرسوم است.
خوردن میوههای زمستانی و آجیل جزيی از مراسم شب یلدا است. گفته میشود میوههایی مانند هندوانه، انار، سیب و پرتقال به خاطر اینکه آفتاب زیادی را به خود جذب کردهاند، انتخاب میشوند. از طرف دیگر خوردن این میوهها را که اغلب دانههای زیادی دارند را موجب برکت و فراوانی میدانند.
بعضی ها باور دارند که خوردن مقداری هندوانه در شب یلدا موجب میشود که در سراسر زمستان سرما و بیماری بر انسان اثر نکند.
زرتشتیان به مناسبت شب یلدا سفرهی زیبایی میاندازند و به پیروی از ۷ عنصر مقدس ۷ نوع میوه و خوردنی در آن میگذارند. گرفتن فال حافظ و شکستن گردو هم از رسوم شب یلدا است.
در خطه شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچهای تزیین شده به خانه تازهعروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانهها را تزئین میکنند و شالهای قرمزی را اطرافش میگذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین میکنند و به خانه عروس میبرند.
سفره مردم شیراز مثل سفره نوروز رنگین است. مرکبات، هندوانه، خرما و آجیل از مواد سفره است. حافظخوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازیهاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چلهنشینان شدهاست. در اردبیل رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم میدهند که زیاد سخت نگیرد و معمولا گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش میخورند.
ایرانیان روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را "خورروز" (روز خورشید) و دیگان میخواندند و به استراحت میپرداختند و تعطیل عمومی بود. در این روز بیشتر به این خاطر از کار دست میکشیدند که نمیخواستند احیاناً کار بدی انجام دهند. در میترائیسم ارتکاب هر کار بد کوچک در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ به حساب میآمد.
در سالهای اخیر افزایش هزینههای زندگی باعث شده که بخشهای بزرگی از مردم بتوانند به گونهای دلخواه جشنهاشان را برگزار کنند.
فراموش نکنیم که یلدا زادروز "الهه مهر" است. مراسم شب یلدا برای کارتنخوابها با عنوان "یه قاچ مهربونی" شامگاه ۲۹ آذرماه با حضور افراد نیکوکار و به همت "هیئت احسان الحسین" در مددسرای خاوران برگزار شد.
شب یلدا در سایر کشورها
روسیه
در طولانیترین شب سال، مردم روسیه به دعا و نیایش مشغول میشوند و از یکدیگر با نان و پنیر و عسل پذیرایی میکنند. آنها شهرهایشان را چراغانی میکنند و به یکدیگر کلوچهی خانگی هدیه میدهند.
بلاروس
بلاروسیها با پوشیدن لباسهای سنتی، مراسم کارول کریسمس یا کلیادی (Koliady) را در روستای پوگوست (Pogost) در ۲۵۰ کیلومتری مینسک (Minsk) جشن میگیرند. کلیادی در بلاروس تعطیل عمومی است و قبلا در روز انقلاب زمستانی برگزار میشد؛ اما امروزه در کریسمس و آغاز سال جدید برگزار میشود.
چین
دونگژی به معنای ورود زمستان، یکی از مهمترین جشنهای چین محسوب میشود. در این روز اعضای خانوادهها دور هم جمع میشوند و به جشن و پایکوبی میپردازند. بر اساس تقویم سنتی چین، این روز تعطیل معمولا در روزی بین ۲۱ و ۲۳ دسامبر قرار دارد. همچنین برای کشاورزان این روز بهعنوان جشن پایان درو محسوب میشود و در این جشن، کشاورزان با بازگشت از زمینهای خود و آوردن محصولات کشاورزی در کنار اعضای خانوادهشان به شادی میپردازند. غذاهای مخصوص این روز تانگیوآن یا همان کوفتهبرنجی است.
پاکستان
پاکستانیها در این شب به دعا و نیایش میپردازند. در آیینی به نام حمام زمستانی، مردان از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز، باید بهصورت ایستاده حمام کنند و در حالیکه تکه نانی در دست گرفتهاند، بر سر خود آب بریزند. بعد از آن، مردم شروع به جشن و پایکوبی و آتشبازی میکنند و غذایی که از سیرابی بز تهیه شده است، میخورند.
هند
در آمریتسار پنجاب هند، دختران هندی در جشنی به نام لوری (Lohri) با پوشیدن لباسهای محلی به رقص محلی گیدا (Giddha) مشغول میشوند. جشن لوری یادآور انقلاب زمستانی است و در شمال هند با آتشبازی همراه است.
کلمبیا
مردم بومی اینگا در مراسمی به نام اینتی رایمی (Inti Raymi) به معنای «جشنوارهی خورشید»، شرکت میکنند. اینتی رایمی یک جشن باستانی در ستایش اینتی (خورشید پدر) و پاچاماما (زمین مادر) به شکرانهی زمین و غذا است. این جشن هر ساله با آغاز انقلاب زمستانی در نیمکرهی جنوبی برگزار میشود.
اسکاندیناوی
هر سال جشنوارهی نور در سوئد، نروژ و مناطق سوئدیزبان فنلاند، در ۱۳ دسامبر به پاس گرامیداشت سنت لوسیا (St Lucia)، یکی از نخستین شهدای مسیحی برگزار میشود. از لحاظ تاریخی، اهالی اسکاندیناوی با آتشبازی به استقبال انقلاب زمستانی میرفتند تا ارواح شیطانی را دور کنند. آنها پس از گرویدن به مسیحیت، افسانهی سنتلوسیا را به جشنهای خود وارد کردند و آداب رسوم باستانی و مسیحی را در هم آمیختند.
اسپانیا
در جشنوارهی کاج در روستای سنتلس (Centelles) بارسلونا، تیر هوایی شلیک میشود و مردان و زنان به جنگل میروند و یک درخت کاج را قطع میکنند. آنها کاج را با یک گاری تا کلیسای روستا میآورند. سپس درخت کاج را با سیب و ویفر تزئین میکنند و تا ۶ ژانویه در کلیسا آویزان مینمایند. قدمت این مراسم به سال ۱۷۵۱ باز میگردد و ریشه در دعا برای باروری بیشتر محصولات در انقلاب زمستانی دارد.
آریزونای شمالی
سویال نام روز انقلاب زمستان در میان سرخپوستان هوپی آریزونای شمالی است. جشنها و مراسمهای این روز عبارتند از: تطهیر، رقص و گاهیاوقات اهدای هدیه. در این روز، سرخپوستان هوپی به استقبال کاچیناس (ارواح محافظ کوهستان) میروند. آنها عصاهایی برای دعا میسازند و از آنها در سایر مراسمهای خود نیز استفاده میکنند.
کُره
مردم کُره در این روز غذایی از برنج و لوبیای قرمز با نام سائیلیسم تهیه میکنند. همچنین برای دور کردن ارواح خبیث از خانههایشان، مایع مخصوصی در اطراف آن میریزند.
ژاپن
ژاپنیها برای دور کردن سرماخوردگی و انرژیهای منفی، حمام مرکبات میگیرند. در این حمام آنها تعدادی لیمو و پرتقال را در وان میریزند و به حمام گرفتن مشغول میشوند.
اسکاتلند
«هاگمانی» نام مراسم انقلاب زمستانی مردم اسکاتلند است. در این مراسم یک نفر با موهای بلند و سیاه درب خانهی همسایهها را میزند و از آنها نان، نمک، شیرینی و شکلات میگیرد. هاگمانی یکی از مهمترین جشنهای اسکاتلندیهاست و از نیمهی شب آغاز میشود.
نجوم مربوط به شب یلدا
قبل از اینکه به بیان علت طولانی بودن شب یلدا بپردازیم، باید با دو اصطلاح علمی آشنا شویم. یکی «دایرهالبروج» که مسیر حرکت زمین به دور خورشید است و دیگری «استوای سماوی» که یک خط فرضی و همصفحه با خط استوا است که کل آسمان را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم میکند. این دو مدار، یک زاویهی ۲۳٫۵ درجهای دارند که در دو نقطه یکدیگر را قطع میکنند و به آنها نقاط اعتدال گفته میشود. نقاط اعتدال شامل اعتدال بهاری (نوروز) و اعتدال پاییزی (ماه مهر) است.
در طرف دیگر این دو نقطه، نقاط انقلاب قرار دارد که به یکی از آنها انقلاب تابستانی و به دیگری انقلاب زمستانی میگویند. درنتیجه سمت طلوع خورشید در هر فصل متفاوت است. در نقطهی اعتدال بهاری، خورشید دقیقا از شرق طلوع میکند اما با نزدیک شدن به پایان فصل بهار، فاصلهی خورشید از استوای سماوی بیشتر میشود و نهتنها طول روز بیشتر میشود، بلکه طلوع خورشید هم کمی به سمت شمال تغییر میکند. درنتیجه در انقلاب تابستانی، خورشید از شمالشرقیترین حالت ممکن طلوع و در شمالغربیترین حالت ممکن غروب میکند و طول روز به بیشترین مقدار خود در نیمکرهی شمالی میرسد.
اما در فصل زمستان برعکس این موضوع اتفاق میافتد؛ یعنی در انقلاب زمستانی، خوشید از جنوبشرقی طلوع و با کمانی کوتاه در جنوبغربی غروب میکند. با توجه به کمبودن مدتزمان حضور خورشید، طول روز به کوتاهترین مدت خود میرسد. بدین ترتیب خورشید به نیمکرهی شمالی بهصورت مایل میتابد و این نیمکره نور و گرمای کمتری را دریافت میکند و درنتیجه فصل زمستان آغاز میشود.
در شب یلدا، خورشید به حداکثر فاصله با مدار سماوی و طول شب به بیشترین حد خود میرسد. اما این طولانی بودن به گونهای نیست که کاملا قابل فهم باشد بلکه تفاوتی حدودا یک دقیقهای دارد. طول شب یلدا در نقاط مختلف ایران متفاوت است؛ بهطوری که چابهار در جنوبشرقی و ماکو در شمال غربی ایران، به ترتیب ۱۳٫۵ و ۱۴٫۵ ساعت، کوتاهترین و بلندترین شب یلدا را دارند.
انتهای متن/