هادی حمود – دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات روسیه
الکساندر سمیونوویچ شیشکوف[۱] (۱۷۵۴-۱۸۴۱) شاعر، منتقد ادبی، دریا‌سالار، سیاست‌مدار، رییس آکادمی علوم روسیه و وزیر آموزش عمومی امپراتوری روسیه بود. او که بنیان‌گذار جریان باستان‌گرایی زبانی در روسیه بود، در سال ۱۸۱۲ به‌دلیل «عشق مثال‌زدنی به میهن» به افتخار دریافت نشان الکساندر نوسکی[۲] نائل شد(Президе́нтская библиоте́ка и́мени Б. Н. Е́льцина).
«در میان مدافعان باشکوه میهن‌مان، شیشکوف قد‌بر‌افراشته می‌ایستد، خود به‌تنهایی، مانند درخت بلوطی تنومند در دشتی باز»[۳](Емельяненко, ۲۰۰۲, p. 4). این عبارت بدون‌شک در مورد سابقه طولانی و خدمت فداکارانه و بی‌چون‌و‌چرای او به روسیه در مناصب مختلف صدق می‌کند، اما در مورد کمک وی به اغنای فلسفه روسی، نه زیاد. پس چه چیزی باعث شده او در زمره متفکران برجسته روسی قرار گیرد؟
شیشکوف اولین کسی بود که ملی‌گرایی رمانتیک را به گفتگوی فرهنگی روسیه وارد کرد و از‌طریق ضدیت با نفوذ زبان‌های بیگانه در زبان روسی و همچنین حمله به شالوده‌های «غیر‌جالب» و «عقیم» تمدن غرب به «جد معنوی اسلاو‌گرایان» تبدیل شد. «در پیروی از رمانتیسم، شیشکوف معتقد بود که نبوغ منحصر‌به‌فرد یک قوم را می‌توان در زبان آن یافت. از‌این‌رو، او با نفوذ زبان فرانسوی در روسی مخالف بود. اما او انتقاد خود را به حوزه زبان‌شناسی محدود نکرد»(Rabow-Edling, 2006).
با وجود اینکه او همچون اسلاو‌گرایان از مولفه‌های تمدن غرب انتقاد می‌کرد، اما آنچه او را متمایز می‌کند این بود که «برای او تنها منافع ملی روسیه مهم بود، و نه اندیشه‌های بلندپروازانه ماموریت بین‌المللی». دیدگاه شیشکوف، که به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران محافظه‌کاری روسیه معروف است، «نمونه‌ای از مکتب «انزوا طلبیِ» محافظه کاری روسیه بود». به‌بیان‌دیگر، دیدگاه وی شبیه گفتمان«روسیه برای روس‌ها»[۴] است(Robinson, 2020). با‌این‌اوصاف، به نظر الکساندر مارتن[۵]، شیشکوف یک بیگانه‌هراس محسوب نمی‌شود(Rabow-Edling, 2006).
زبان و زبان‌شناسی ابزار شیشکوف بود برای هموار کردنِ مسیر اسلاو‌گرایان آتی، و هرچند مباحث ارائه‌شده او به‌نظر اغلب پژوهشگران فاقد پشتوانه علمی محکم بوده، هنوز هم تاثیر خود را در تقویت حس ملی روس‌ها و کاشت بذر اسلاو‌گرایی در دل آنان داشت.
بر این اساس، در کنار تدوین آثاری از جمله فرهنگ لغت و همچنین تقویت روسی باستان و زبان اسلاوی کلیسایی باستان، شیشکوف میزگرد «گفت‌وگوی دوست‌داران کلمه روسی»[۶] را که یک انجمن ادبی اسلاو‌گرای آغازین بود، سرپرستی می‌کرد. در این انجمن، افزون بر بحث‌های ادبی و فرهنگی، به مسائل سیاسی هم پرداخته می‌شد(Альтшуллер, ۲۰۰۷). علاوه‌بر‌آن، او در مدت تصدی خود در سمت وزیر آموزش عمومی معتقد بود که زبان روسی و تاریخ روسیه باید در اولویت آموزش باشد. همچنین، او جزو اولین کسانی بود که سعی کردند کرسی‌های مطالعات اسلاوی را در دانشگاه‌ها ایجاد نموده و یک کتابخانه اسلاوی جامع تاسیس کنند(Президе́нтская библиоте́ка и́мени Б. Н. Е́льцина). البته یکی از وجوه اختلاف بین شیشکوف و اسلاو‌گرایان، اختلاف در مورد پتر کبیر و کاترین کبیر است. «شیشکوف اعتقاد نداشت که هویت ملی روسیه در اثر آوردن مظاهر غربی به کشور قربانی شده‌بود»(Rabow-Edling, 2006).
با توجه به موارد ذکر شده، می‌توان گفت که الکساندر شیشکوف جرقه‌زنِ چراغ تفکر اسلاو‌گرایی بود که ضمن احترام به سایر کشورها به‌خصوص کشورهای غربی، از ابراز احساسات ملی‌گرایانه و میهن‌پرستانه فروگذار نمی‌کرد. این امر فقط منجر به آن نشد که به‌عنوان جد معنوی اسلاو‌گرایان نام گیرد، بلکه احترام پوشکین را نیز به خود جلب کرد: «این پیر‌مرد برای ما عزیز است: رفیقی شفیق، دوست ملت[۷]»(Пушкин, ۱۹۵۶).
منابع
Rabow-Edling, S. (2006). Slavophile Thought and the Politics of Cultural Nationalism.
Robinson, P. (2020). Russia’s emergence as an International Conservative Power. Russia in Global Affairs, 1, 10-37.
Альтшуллер, М. Г. (۲۰۰۷). Беседа любителей русского слова: Новое лит. обозрение.
Емельяненко, Г. (۲۰۰۲). Славянорусский корнеслов. С. Пб.
Президе́нтская библиоте́ка и́мени Б. Н. Е́льцина. РОДИЛСЯ ПИСАТЕЛЬ, ГОСУДАРСТВЕННЫЙ И ОБЩЕСТВЕННЫЙ ДЕЯТЕЛЬ, АДМИРАЛ АЛЕКСАНДР СЕМЁНОВИЧ ШИШКОВ. Retrieved from https://www.prlib.ru/history/619106
Пушкин, А. (۱۹۵۶). Второе послание к цензору. ФЭБ: Пушкин. Второе послание к цензору.–۱۹۷۷
[۱] Алекса́ндр Семёнович Шишко́в
[۲] Орден Святого Александра Невского
[۳] “Среди славных созидателей и защитников нашего Отечества А. С. Шишков стоит один такой, совсем особняком, как дуб могучий в чистом поле”
[۴] “Russia for the Russians!”
[۵] Alexander Martin
[۶] Беседа любителей русского слова
[۷] «Сей старец дорог нам: друг чести, друг народа…«
